Türkçede Bir Söz Türetim Yöntemi ve Gramatikal İşaretleyici Olarak Yineleme

Yıl 2017, Sayı: 34, 89 - 104, 01.06.2017

Mustafa Ağca

Öz

Tipolojik olarak yapım ve çekim sistemi bakımından sondan eklemeli diller arasında yer alan Türkçede, söz yapımı ve çekiminde ekleme dışında yöntemlerin de kullanıldığı bilinmektedir. Bunlardan birisi olan yineleme, pek çok dünya dilinde yapım ve çekim kategorilerinde işlevsel olarak kullanılmaktadır. Söz türetim işleviyle kullanıldığı dillerde yineleme, farklı bir morfo-sentaktik sınıfa ait olmasına gerek kalmadan, onu oluşturan kelimelerden farklı bir anlama sahip yeni kelimeler türetebilir. Gramatikal bir işaretleyici olarak ise, özellikle eklemeli dillerde bir çekim eki gibi davranarak çeşitli çekim kategorilerinde bazı eklerin yerini alabilmesi dikkat çeker. Türkçede yineleme yöntemi işlevsel açıdan incelendiğinde, çeşitli tarihî ve çağdaş Türk dili alanlarında hem bir söz türetim yöntemi olarak kullanıldığı hem de çekimsel bir işaretleyici gibi davrandığı görülür. Bu çalışmada, tarihî ve çağdaş Türk dili alanlarında söz yapımı yollarından yineleme ile oluşturulmuş örnekler incelenmiş; yineleme yönteminin, diğer bazı dünya dillerinde olduğu gibi Türkçede de söz türetimi işleviyle kullanıldığı ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca, yineleme yoluyla oluşan bazı dil birimleri gramerleşme teorisiyle açıklanmaya çalışılmış; yinelemenin semantik ve morfolojik kategorilerde çokluk, sıralamaüleştirme, benzerlik, sınırlama, küçültme, derecelendirme, yüklemleştirme gibi çok çeşitli işlevlerle farklı semantik değerleri işaretleyen bir çekim unsuru olarak kullanıldığı, örnekleriyle birlikte sunulmuştur

Anahtar Kelimeler

yineleme, ikileme, sözlükselleşme, söz yapımı, gramatikalleşme, dilbilgiselleşme

Reduplication as a Word Formation Method and Grammatical Marker in Turkic

Öz

In Turkic which is typologically placed between the agglutinative languages in terms of derivation and inflection system, is known also to use methods other than agglutination in word formation and inflection. Reduplication, one of these, is used functionally in the derivation and inflection categories in many world languages. Reduplication used with the function of word formation in the languages, without ever having to a different morphosyntactic category, can derive new words with a different meaning than the words that create it. As a grammatical marker, it is notable that it can take some affixes’ place in various inflection categories, especially by acting as a inflectional suffix in the agglutinative languages. When the method of reduplication in Turkic is analyze from a functional perspective, it appears to be used both as a word formation method and an inflection marker in historical and modern Turkic language areas. In this study, the examples of words created by reduplication medhod in various historical and modern Turkic language area were analyzed; It has been attempted to show that the reduplication method is used with the function of word formation in Turkic as well as in some other world languages. In addition, some linguistic units formed by reduplication way were tried to be explained by the grammaticalization theory; It is presented with examples that the reduplication method are used as a inflection element which mark different semantic values with a wide variety of functions such as plurality, sorting-distributive, similarity, limitation, diminutive, graduation, predicate marker in the semantical and morphological categories

Anahtar Kelimeler

reduplication, doubling, lexicalization, word formation, grammaticalization

Kaynakça

• AKALIN, Şükrü Halûk (2014). “Türkçede Söz Yapımı Yolları ve Sözlükselleşme”, XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildirileri, 11-13 Kasım 2014, Cilt 1, s.831-841.
• AY: KAYA, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk (Giriş, Metin ve Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BANGUOĞLU, Tahsin (2011). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yay.
• CAFEROĞLU, Ahmet (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• CAN, Meltem (2010). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• DEMİR, Nurettin-Emine YILMAZ (2014). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• DEMİRCİ, Kerim (2008). “Dilbilgiselleşme Üzerine Bir İnceleme”, Bilig, S: 45, s. 131-146. DLT
• (2007). MAHMÛD EL-KÂŞGARÎ, Dîvânü Lugâti’t-Türk. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• DOĞAN, İsmail-Zerrin USTA (2014). Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı. Ankara: Altınpost Yay.
• EKER, Süer (2013). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yay.
• ERDAL, Marcel (1991). Old Tukic Word Formation. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• ERDEM, Mehmet Dursun (2005). “Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine”. Bilig, S: 33, s. 189-225.
• ERGİN, Muharrem (2004). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım.
• FORZA, Francesca (2011). “Doubling as a Sign of Morphology: A Typological Perspective”. Journal of Universal Language, 12-2, s. 7-44.
• GABAIN, A. von (2007). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yay.
• GONDA, J. (1950). “The Function of word Duplication in Indonesian Languages”. Lingua, 2: 170-197.
• GÖKÇE, Faruk (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• GÖKSEL, Aslı-Celia KERSLAKE (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar, London and New York: Routledge.
• GÜLER, Selda (2003). A Study on Turkish Reduplications: Some Observations on Form and Function of Reduplication, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• HATİPOĞLU, Vecihe (1972). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• HENGİRMEN, Mehmet (2009). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yay.
• HUBEY, H. M. (2003). “Role of Reduplication in Turkic: İkilemes (Doublets) in Turkic and Their Origin”: http://aton.ttu.edu/pdf/Turk_Reduplication.pdf
• İMER, Kâmile-Ahmet KOCAMAN-A. Sumru ÖZSOY (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Jut.Sek.: ODA, Juten (2010). A Study of Buddhist Sutra Called Sekiz yükmek yaruq or Sekiz törlügin yarumış yaltrımış in Old Turkic, Hozokan, Kyoto.
• KALLERGİ, Haritini (2015). Reduplication at the Word Level: The Greek Facts in Typological Perspective. Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston, (ISBN: 978-3-11- 036958-8).
• KARA, Mehmet (2009). “Hakas Türkçesinde İkilemeler”, Gazi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, S: 4, s. 35-62.
• KARAAĞAÇ, Günay (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• KATAMBA, Francis-John STONHAM (2006). Morphology. Modern Linguistic Series, Basingstoke: Palgrave, ISBN: 9781403916433. KB
• ARAT, Reşit Rahmeti (2008). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• KİM, Hyung-Soo (2009). “The Full-to-Partial Reduction in Korean and Turkish Reduplication”. Linguistic Research 26(2), s. 121-148, Seul: Center for the Study of Language, Kyunghee Üniversitesi.
• KİP: TEKİN, Şinasi (1993). Uygurca Metinler I, Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KIYOMI, Setsuko (1995). “A New Approach to Reduplication: A Semantic Study of Noun and Verb Reduplication in the Malayo-Polynesian Languages”. Linguistics 33, s. 1145- 1167.
• KOÇ, Kenan-Ayabek BAYNİYAZOV-Vehbi BAŞKAPAN (2003). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
• KORKMAZ, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yay.
• KORKMAZ, Zeynep (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• KORNFILT, Jaklin (1997). Turkish. London and New York: Routledge.
• LANDER, Yury A. (2003). “Nominal Reduplication in Indonesian Challenging the Theory of Grammatical Change”, 7. International Symposium on Malay/Indonesian Linguistics, Nijmegen/Berg en Dal.
• LEWIS, Geoffrey (2000). Turkish Grammar. New York: Oxford University Press.
• NALBANT, Mehmet Vefa (2006). “Türkçede Tarihî Türk Dili Alanında Fonksiyon Değiştirmeye Bir Örnek: Tut- Fiili”, Bilig Dergisi, S: 38, s.137-148.
• NALBANT, Mehmet Vefa (2008). “An Analysis of Alternation as a Means of Word Derivation in Turkish by Focusing on Dįvānu LuŞāti’t-Turk”. İnternational Journal of Central Asian Studies, Volume 12.
• NALBANT, Mehmet Vefa (2013). “Türkçede Bir Sözcük Türü ve Sözcük Türetme Yolu Olarak Karma Sözcükler (Blending Word / Portmanteau Word)”. 5. Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, 19-22 Aralık 2012, Denizli.
• NALBANT, Mehmet Vefa-Ezgi DEMİREL (2015). “Dil Tipolojisi Bakımından Türkçede Ekler Dışında Kelime Yapma Yolları Üzerine Bir Değerlendirme”, VII. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, 16-17 Kasım 2014, Elazığ.
• NASKALİ, Emine Gürsoy vd. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay.
• NECİP, Emir Necipoviç (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Rusçadan Çev.: İklil Kurban), Ankara: TDK Yay.
• ÖZKAN, Bülent (2010). “Türkiye Türkçesinde ‘İkili Tekrarlar’ın Sözlükbirimsel, Dizgesel ve Metinsel Görünümleri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/4 Fall 2010, 564-582.
• SARI, İsa (2015). Türkçede Ekleme Dışı Sözcük Yapımı ve Sözlükselleşme. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• SEBZECİOĞLU, Turgay (2013). “Anlık Oluşum ve Türkçe Sözcüklerin Oluşum Süreçleri Üzerine Bir Betimleme”. Dil ve Edebiyat Dergisi, 10: 3. Mersin: Mersin Üniversitesi Yayınları, s. 17-47.
• SWEETSER, Eve E. (1988). “Grammaticalization and Semantic Bleaching”, Proceedings of the Fourteenth Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society. s. 389-405.
• Şin.Mayt.: TEKİN, Şinasi (1980). Maitrisimit Nom Bitig. Berliner Turfantexte IX, C. 1, Berlin: Akademie-Verlag.
• TEKİN, Talat (1993). Japonca ve Altay Dilleri. Ankara: Doruk Yayınları.
• TOPRAK, Funda (2005). “Harezm Türkçesinde İkilemeler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. V, S. 2, s. 277-292.
• TS: (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay.
• UNDERHILL, Robert (1985). Turkish Grammar. Cambridge: The Massachusetts Institute of Technology (MIT) Press.
• ÜNLÜ, Suat (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• VARDAR, Berke (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yay.
• WEDEL, Andrew (1999). “Turkish Emphatic Reduplication”, Phonology at Santa Cruz, Linguistics Research Center, UC Santa Cruz.
• Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts
• Eski Türkçe ve Karahanlı Türkçesinin Tarihsel Derlemi (7.-13. yy.): http://derlem.cu.edu.tr/ WALS: http://wals.info/