The Lexicography and Lexicon Method of Old Uyghur Turkish Texts: In-text Lexicon

Yıl 2020, Sayı: 39, 95 - 105, 12.05.2020

Mehmet Vefa Nalbant Mustafa Ağca

Öz

Lexicography, which dates back to BC, is one of the main research fields of linguistics. Lexicography is a discipline that is studied on various theoretical and applied methods in order to reveal the vocabulary of a language or different languages comparatively. Various lexicography studies have been carried out in Turkish since the Old Turkish period. Those that has been discovered so far is independent dictionaries or word lists that are generally accepted in the field of lexicography.

Lexicography studies usually focus outside the text, such as independent dictionaries and word lists. In this study, the “in-text lexicography” method, which is claimed to be applied in Old Uyghur Turkish texts, with a functional approach to lexicography studies, is discussed.

Anahtar Kelimeler

Lexicography, hendiadys, Old Uyghur Turkish, in-text lexicography method

Eski Uygur Türkçesi Metinlerinin Sözlükselliği ve Sözlük Yöntemi: Metin İçi Sözlük

Öz

Kökeni Milat öncesine dayanan sözlük bilimi, dil biliminin başlıca araştırma alanlarından biridir. Sözlük bilimi, bir dilin ya da karşılaştırmalı olarak farklı dillerin sözvarlığını ortaya koyma amacıyla teorik ve uygulamalı çeşitli yöntemler üzerinde çalışılan bilim dalıdır. Türkçede Eski Türkçe döneminden itibaren çeşitli sözlükçülük çalışmaları yapılmıştır. Bunlardan bugüne kadar ortaya çıkarılanlar, sözlük bilimi alanında genel kabul gören biçimiyle müstakil sözlükler ya da sözcük listeleri hâlindedir.

Bu çalışmada, genel eğilimin müstakil sözlükler ve sözcük listeleri gibi metnin dışına odaklandığı sözlük bilimi çalışmalarına işlevsel bir yaklaşımla, Eski Uygur Türkçesi metinlerinde uygulandığı öne sürülen “metin içi sözlükçülük” yöntemi ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sözlük bilimi, sözlükçülük, ikileme, Eski Uygur Türkçesi, metin içi sözlükçülük yöntemi

Kaynakça

• AĞCA, Ferruh, (2006), “Maniheist ve Budist Türkçe Metinlerin Tarihlendirilmesinde Kullanılan Ölçütler”, Türkbilig, 12: 3-37.
• AKSAN, Doğan, (2009), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYAZLI, Özlem, (2012), Altun Yaruk Sudur VI. Kitap, Ankara: TDK Yay.
• BANG, W.-A. von Gabain-R. Rachmati Arat, (1934), Turkische Turfan Texte VI. Das Buddhistische Sūtra Sӓkiz Yükmӓk, Berlin.
• CAFEROĞLU, Ahmet, (1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CAN, Meltem, (2010), Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÇAĞATAY, Saadet, (1978), “Uygurcada Hendiadyoinler”, Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, 29-66.
• DEMİRCİ, Ümit Özgür, (2015), Eski Uygurca Dört Çatik, Ankara: Kesit Yayınları.
• ELMALI, Murat, (2019), Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikâyesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EMET, Erkin, (1996), “Uygur Türklerinde Sözlükçülük ve Doğu Türkistan’da Yeni Basılan Üç Sözlük”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 2: 399-402.
• GAKKAİ, Soka, (2002), Dictionary of Buddhism, (internet kaynağı: https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/toc/).
• HAMİLTON, James Russell, (2015), İyi Kötü Prens Öyküsü, (Çeviren: Vedat Köken), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HATİPOĞLU, Vecihe, (1972), Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HATİPOĞLU, Vecihe, (1981), Türk Dilinde İkilemeler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HENGİRMEN, Mehmet, (2009), Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Engin Yayınları.
• İLHAN, Nadir, (2009), “Sözlük Hazırlama İlkeleri, Çeşitleri ve Özellikleri”, Turkish Studies, 4/4: 534-554.
• İMER, Kâmile vd. (2011), Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• KARAAĞAÇ, Günay, (2013), Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KAYA, Ceval, (1994), Uygurca Altun Yaruk (Giriş, Metin ve Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KOCAMAN, Ahmet, (1998), “Dilbilim, Sözlük, Sözlükçülük”, Kebikeç, 6: 111-113.
• KOCAPINAR, Pelin, (2015), “Sözlüklerin Ortaya Çıkışıyla İlgili Teoriler Üzerine Bir Değerlendirme”, Gazi Türkiyat, 16: 149-161.
• KORKMAZ, Zeynep, (2010), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• LE COQ, Albert Von, (1922), Turkische Manichaica aus Chotscho, III, Berlin.
• ÖZYETGİN, A. Melek, (2004), “Wu-T’i-Ch’ing-Wên-Chien: Ch’ing Sülâlesi Dönemine Ait Bir Sözlük”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, (Yayıma Haz.: F. Sema Barutçu Özönder vd.), 192-201.
• ŞEN, Serkan, (2002), Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun.
• TEKİN, Şinasi, (1960), Maytrisimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram, Uygurca Metinler II, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• TEZCAN, Semih, (1975), Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi X. Bölüm, Ankara.
• TEZCAN, Semih, (1978), “En Eski Türk Dili ve Yazını”, Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları: 271-323.
• TOKYÜREK, Hacer, (2011), Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Kayseri.
• Türkçe Sözlük, (2011), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÜSTÜNOVA, Kerime, (1996), “Türkiye Türkçesinde Üçlemeler”, Celal Bayar Üniversitesi, I. Türkoloji ve Tarih Kongresi, Yayımlanmamış Bildiri.
• ÜSTÜNOVA, Kerime, (1997), “Dede Korkut Destanlarında Üçlemeler, Dörtlemeler, Beşlemeler”, Bilge Dergisi, 13: 20-25.
• VARDAR, Berke, (2007), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yayınları.
• YUNUSOĞLU, M. F. (2012), Uygurca - Çince İdikut Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ZİEME, Peter, (2010), “Sogdca-Eski Uygurca Bir Kelime Listesinde Arta Kalmış Bir Parça”, (Çeviren: Semih Tezcan), 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, II: 955-962.