ORTA ASYA TEFSİRİNİN SÖZ VARLIĞINDA SORUNLU BAZI KELİMELER ÜZERİNE NOTLAR

Yıl 2022, Cilt: 2022 Sayı: 44, 65 - 79, 27.12.2022

Saidbek Boltabayev

Öz

İlk dönem İslamî eserler arasında iki Kur’an tefsiri bilinmektedir. Bunlardan biri Anonim Tefsir adıyla da tanınan Orta Asya Tefsiridir. Hem satır-arası tercüme hem tefsir özelliği gösteren bu eser Türkçe Kur’an tercüme ve tefsirleri arasında bilim dünyasına ilk tanıtılan nüsha olup birçok çalışmaya konu olmuştur. Satır-arası tercüme kısmının Karahanlı Türkçesi, hikâye ve açıklamaların bulunduğu tefsir kısmının Harezm, yer yer Çağatay Türkçesi özellikleri gösteren bu eser tarihî Türkçe kaynaklar arasında özellikle dili ve söz varlığı bakımından müstesna yere sahiptir. Bu yazı Orta Asya Tefsirinde geçen beş kelime üzerine hazırlanmıştır. İlk olarak özgün şeklinin “çawşa-” olduğunu düşündüğümüz fiilin, ardından “tegiz”, “ançaḳ”, “awuçam”, “ḳırmaçı” kelimelerinin üzerinde durulmuş, farklı dönem ve eserlerdeki şekilleri dikkate alınarak etimolojileri yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kur’an, Tercüme, Tefsir, Söz Varlığı, Etimoloji

Kaynakça

• Ahmerov, K. Z. vd. (1958). Başkirsko-Russkiy Slovar. Moskova: Yabancı ve Ulusal Sözlükler Devlet Yayınevi.
• Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig II (Tercüme). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Argunşah, M. ve Sağol Yüksekkaya, G. (2017). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2019). Karahanlı Türkçesinde İlk Türkçe Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları. Bammatov, B. G. ve Gaciagmatov, N. E. (2011). Kumukça-Orusça Sözlük. Mahaçkale: Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1986). Türkçe’nin Grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Barthold, W. (1928). Orta Asya’da İslamiyetin İntişar Ettiği Zamana Ait Bir Abide. Türkiyat Mecmuası, 2, 69-74.
• Baskakov, N. A. (1958). Karakalpaksko-Russkiy Slovar. Moskova: Yabancı ve Ulusal Sözlükler Devlet Yayınevi.
• Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar. Moskova: Yabancı ve Ulusal Sözlükler Devlet Yayınevi.
• Baskakov, N. A. ve İnkijekova-Grekul, A. İ. (1953). Hakassko-Russkiy Slovar. Moskova: Yabancı ve Ulusal Sözlükler Devlet Yayınevi.
• Bayraktar, F. S. (2019). Doğu ve Batı Türkçesi Kuran Tercümelerinde Esma’ül Hüsna’nın Türkçe Söylemleri. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(1), 357-371.
• Borovkov, A. K. (1963). Leksika Sredneaziatskogo Tefsira XII-XIII vv. Moskva.
• Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’ân Tefsirinin Söz Varlığı (XII-XIII. Yüzyıllar). (Çev. H. İ. Usta ve E. Amanoğlu). Ankara: TDK Yayınları.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der Islamischen Litteratur-sprachen Mittelaisens. Leiden.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Derleme Sözlüğü (2009). Ankara: TDK Yayınları.
• Dıbo, V. A. (2011). Eski Türkçede Patlamalı Diş Ünsüzleri. Dil Araştırmaları, 9, 105-140.
• Dilaçar, A. (1995). Kutadgu Bilig İncelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Eckmann, J. (1968). Doğu Türkçesinde Bir Kur’an Çevirisi (Rylands Nüshası). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 15, 51-69.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014), Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I-II. Wiesbaden.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. M. Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü (A-N). Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, S. (1992). (Kâmûs-ı Türkî’ye Göre) Türkçede Fiilden İsim Yapan Ekler ve Kullanılışları. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Malatya.
• Güzel, F. (2018). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Yapım Ekleri I: Yazı Dilinde Bulunmayan Yapım Ekleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 66(1), 73-114.
• Haşimi, A. (2019). Anadolu Ağızlarında Tespit Edilen Arkaik “çav-” Sözcüğünün Düşündürdükleri. XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı içinde (111-121. ss.). Samsun.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyāzi Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, el-Luġātu’n-Nevā’iyye ve’l-İstişhādātu’l-Caġātā’iyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Kanar, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Karagöz, İ. (2016). Ayet ve Hadislerin Işığında Esma-i Hüsna. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Karahan, A. (2017). Karahanlı Dönemi Türkçe Kur’an Çevirilerinde Allah’ın Ad ve Sıfatları Hakkında. Türklük Bilimi Araştırmaları, 41, 127-156.
• Karahan, A. (2019). Orta Asya Kur’an Tefsiri’nin Metin Yayını ve Sözvarlığı Üzerine. Yeni Türkiye, İlk Dönem Türkçe İslamî Eserler Özel Sayısı-I, 105, 430-436.
• Karimov, N. (1971). Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig, Saadetge Yollavçı Bilim. Taşkent: Fen Neşriyatı.
• Kaydarov, A. (1986). Struktura Odnoslojnıh Korney i Osnov v Kazahskom Yazıke. Almatı: Nauka.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM-73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Kur’an-ı Kerim Meâli (2011). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kuyma, E. (2019). Eski Anadolu Türkçesi Kur’an Tercümelerinde Esmâ-i Hüsnâ’yı Karşılayan Söz Varlığı. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18(36), 399-438.
• Mahmudov, K. (2000). Turkiy Tefsir (XII-XIII asr). Taşkent: Devlet Şarksinaslik Enstitüsü Neşriyatı.
• Nadcip, E. N. (1968). Uygursko-Russkiy Slovar. Moskova: Sovetskaya Ensiklopediya.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Özbek Tilining İzahlı Lugati (2008). Taşkent: Özbekistan Milli Ensiklopediyasi.
• Paçacıoğlu, B. (2016). Türkçenin VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Radloff, W. (1905). Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy, Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte. (C. 3). St. Petersburg: İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Rahmatullayev, Ş. (2000). Özbek Tilining Etimologik Lugati. Taşkent: Universitet.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Sadıkov, K. (2020). Kutadgu Bilig Sözligi. Taşkent: Akademnaşr.
• Sağol, G. (1993a). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi, Giriş-Metin-Sözlük. (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul.
• Sağol, G. (1993b). Old Turkish and Persian Inter-linear Qur’an Translations I: An Inter-linear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile (Part I: Introduction and Text). Sources of Oriental Languages & Literatures 21, Turkish Sources XIX, The Department of Near Eastern Languages & Civilizations, Harvard University.
• Sağol, G. (1995). Old Turkish And Persian Inter-linear Qur’an Translations III: An Inter-linear Translation of The Qur’an Into Khwarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary And Facsimile (Part II: Glossary). Sources of Oriental Languages & Literatures 26. Turkish Sources XXIII. The Department of Near Eastern Languages & Civilizations. Harvard University.
• Sertkaya, O. F. (1977). Janos Eckmann, Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 22, 280-285.
• Sertkaya, O. F. (2013). Makaleler -2 (Seçme Araştırma ve İncelemeler). İstanbul: Çantay Kitabevi.
• Sleptsov, P. A. (1972). Yakutsko-Russkiy Slovar. Moskova: Sovetskaya Ensiklopediya.
• Starostın, S., Dybo, A., Mudrak, O. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden.
• Şimşek, Y. (2016). Eski Anadolu Türkçesi Satırarası Kur’an Tercümesi’nin (Topkapı Nüshası) Sözvarlığı Üzerine Notlar. Türkbilig, 31, 153-170.
• Şimşek, Y. (2017). Meşhed Nüshası Türkçe Kur’ân Tercümesinin Söz Varlığı Üzerine Notlar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 42, 97-111.
• Şimşek, Y. (2018). Türkçe İlk Kur’ân Tercümeleri Üzerine Açıklamalı Bir Bibliyografya Denemesi. Yeni Türkiye, Türk Dili Özel Sayısı, 99, 104-125.
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], Giriş-Metin-Dizin). C. 2. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Taş, İ. (2020). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yayınları.
• Tatarintsev, B. İ. (2002). Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka, Tom II. Novosibirsk: Nauka.
• Tatarsko-Russkiy Slovar, Tatarça Rusça Sözlek. (2007). Kazan: Megarif.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türk Yazı Dillerinin Özellikleri Üzerine Düşünceler ve Bunların Teşekkülü ile Türk Siyasî Birlikleri Arasındaki İlişkiler. Tarih ve Toplum, 101, 9-19.
• Tekin, T. (2013). Ana Türkçede Z’leşme ve Ş’leşme. E. Yılmaz ve N. Demir (Haz.), Makaleler-2 (Tarihî Türk Yazı Dilleri) içinde (573-586. ss.). Ankara: TDK Yayınları.
• Tezcan, S. (1981). Kutadgu Bilig Dizini Üzerine. Belleten, 45(2), 23-78.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, (Birinci Cilt A-E). İstanbul: Simurg Yayınları.
• Togan, Z. V. (1959-1960). Londra ve Tahran’daki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, III, 133-160.
• Türkmen Dilinin Düşündirişli Sözlügi. (2016). Aşkabat: Türkmen Devlet Neşriyatı.
• Usta, H. İ. (1989). XIII. Yüzyıl Doğu Türkçesiyle Yazılmış Anonim Kur’an Tefsirinin Söz ve Şekil Varlığı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Usta, H. İ. (2011). Orta Asya Kur’an Tefsiri (Metin- Tıpkıbasım). Ankara: Poyraz Ofset.
• Uzuntaş, H. (2022). Horezm Türkçesi ile Yazılan Sirâcü’l-Kulûb’da Benzetme ve Ölçü Unsurları. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 12(23), 275-289.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7) Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin. (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Ünlü, S. (2007). İlk Türkçe Kur’ân Tercümelerine Göre Esmâ-i Hüsnâ. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(2), 215-285.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Ünlü, S. (2018). Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-Arası Transkribeli Kur’an Türcümesi (TİEM 73) Örnekli - Açıklamalı Sözlük A-K. C. 7. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları.
• Üşenmez, E. (2006). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kütahya.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch, Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Yagmâî, H. (1356). Tercüme-i Tefsir-i Taberî. (C. I-VII). Tahran: Tus.
• Yegorov, V. G. (1964). Etimologiçeskiy Slovar Çuvaşskogo Yazıka. Çeboksarı: Çuvaş Kitap Yayınevi.
• Yılmaz, E., Demir, N. ve Küçük, M. (2013). Kısas-ı Enbiya, Türk Dil Kurumu Nüshası. Metin-Sözlük-Dizin, Notlar. Ankara: TDK Yayınları.
• Yudahin, K. K. (1985). Kirgizsko-Russkiy Slovar, Kırgızça-Orusça Sözdük. Moskova: Sovetskaya Ensiklopedya.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb: Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: TDK Yayınları.