SÖZ VARLIĞI AÇISINDAN YENİSEY YAZITLARININ MOĞOLİSTAN YAZITLARINDAN FARKLILIKLARI ÜZERİNE NOTLAR

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 1, 48 - 58, 20.06.2017

Erhan Aydın

https://doi.org/10.30563/turklad.316798

Cited By: 1

Öz

Yenisey
yazıtları, Moğolistan’ın kuzeyinde, Yenisey Irmağı boyunca bulunan, bugün
toplam sayısı 200’ü aşan yazıtlardır. Bu yazıtlardan Uybat III (E 32) Yazıtı
ilk bulunan yazıt olduğu hâlde, 1889 yılında, N. Yadrintsev tarafından, Bilge
Kağan ve kardeşi Köl Tegin adına dikilen iki büyük yazıt bulununcaya kadar, bu
yazıtların kimlere ait olduğu ve alfabenin niteliği hakkında çok fazla bilgi
bulunmamaktaydı. V. Thomsen’in bu alfabedeki harfleri çözmesinden sonra
çalışmalar, daha çok Moğolistan bölgesi üzerinde yoğunlaşmış, bu yazıtları
okuma girişimleri de olmuştur. Bu anlamda özellikle W. Radloff, S. Ye. Malov ve
H. N. Orkun’un adını anmak gerekir.

            Yenisey yazıtlarının
daha çok bölgede yaşamış olan Kırgızlar, Azlar ve Çikler tarafından dikildiği
düşünülmekle birlikte yazıtlarda herhangi bir tarih kaydı bulunmamaktadır. Bu
yazıtlar, söz varlığı açısından özellikle Moğolistan’da bulunan ve II. Türk
Kağanlığı ile Uygur Kağanlığı’nın kağanları ve yöneticileri tarafından dikilen
yazıtlardan farklı olduğu düşünülmektedir. Makalede, Yenisey yazıtlarında geçen
ve bölgeye özgü olduğu düşünülen kimi sözcükler, Moğolistan’daki yazıtlarla
karşılaştırılmıştır. Böylelikle kimi sözcüklerin diyalektik sözcükler olduğu
kanaati ortaya çıkmıştır. Güney Sibirya bölgesi halklarının söz varlığındaki
farklılıklardan hareket edilerek bu bölgede yaşamış halkların sosyal yaşantısı
üzerinde de çeşitli değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Yenisey yazıtları, II. Türk Kağanlığı yazıtları, Uygur Kağanlığı yazıtları, söz varlığı, Leksikoloji

Kaynakça

• Alimov, R. (2008). Eski Türk Runik Metinlerinde Geçen Bir Acınma Ünlemi Üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, S. 18, s. 35–48.
• Alimov, R. (2011). Bir Kez Daha esiz Üzerine. M. Ölmez – E. Aydın – P. Zieme – M. S. Kaçalin (hzl.): Ötüken'den İstanbul'a Türkçenin 1290. Yılı (720–2010) Sempozyumu. Bildiriler, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, s. 241–248.
• Alimov, R. (2013). Eski Türk Runik Metinlerdeki esiz Üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 49/1, s. 17–38.
• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı Yazıtları, Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Kömen Yayınları.
• Atalay, B. (1991). Divanü Lûgati’t–Türk Tercümesi I–IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2011a). Uygur Kağanlığı Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2011b). Remarks on Qatun in the Yenisei Inscriptions. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, S. 64/3, s. 251–256.
• Aydın, E. (2013). Yenisey Yazıtlarındaki Tek Örnekler. Türkbilig, S. 26, s. 37-49.
• Aydın, E. (2015a). Orhon Yazıtları. Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2015b). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2016a). Yenisey Yazıtlarında Geçen Unvanlar ve Unvan Niteleyicileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, S. 59/2, s. 5-26.
• Aydın, E. (2016b). Dialectal elements in the vocabulary of the Uyghur Khanate inscriptions. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, S. 69/3, s. 285-300.
• Bazin, L. (1993). Quelques remarques d’Epigraphie Turque ancienne. Türk Dilleri Araştırmaları, S. 3, s. 33–41.
• Bazin, L. (1995). Pre–Islamic Turkic Borrowings in Upper Asia. Diogenes, S. 43/3, s. 35–44.
• Çulha, T. (2006). Karaycanın Kısa Sözvarlığı, Karayca–Türkçe Kısa Sözlük. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Dankoff, R. – J. Kelly (1984). Compendium of the Turkic Dialects. Cambridge: Harvard University.
• DTS: Nadelyayev, V. M. – D. M. Nasilov – E. R. Tenişev – A. M. Şçerbak (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Ecsedy, H. (1996). Çin Menşeli Eski Türk Ünvanları. Türkçeye çev.: E. B. Özbilen, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 100, s. 185–194.
• ED: Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre–Thirteenth–Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Erdal, M. (1993). The runic grafiti at Yar Khoto. Türk Dilleri Araştırmaları, S. 3, s. 87–108.
• Erdal, M. (1998). Eine unbekannte Jenissei–Inschrift aus der Adrianov–Kollektion. J. P. Laut – M. Ölmez (hzl.): Bahşı Ögdisi. (Festschrift für Klaus Röhrborn anlässlich seines 60. Geburtstag / 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı). Freiburg – İstanbul: Simurg Yayınları, s. 83–96.
• Erdal, M. (2002). Anmerkungen zu den Jenissei–Inschriften. M. Ölmez – S.–Ch. Raschmann (hzl.): Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift für Peter Zieme anlässlich seines 60. Geburtstags. İstanbul, Berlin, s. 51–73.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Grønbech, K. (1942). Komanisches Wörterbuch. Kopenhagen: Einar Munksgaard.
• Hamilton, J. R. (1986). Manuscrits ouïgours du IXe-Xe siecle de Touen-houang. Paris: Fondation Singer-Polignac.
• Hamilton, J. R. (1998). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. Türkçeye çev.: V. Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Malov, S. Ye. (1952). Yeniseyskaya pis’mennost’ Tyurkov, tekstı i perevodı. Moskva–Leningrad.
• Orkun, H. N. (1940). Eski Türk Yazıtları III. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ōsawa, T. (2010). Revisiting Khöl–Asgat Inscription in Mongolia from the Second Turkic Qaghanate. Studies on the Inner Asian Languages, S. 25, s. 1–74.
• OTWF: Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation. A Functional Approach to the Lexicon I–II. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Radloff, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St–Petersburg.
• Radloff, W. (1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk–Dialecte (O pıt slovarya tyurkskih nareçiy) III. St.–Petersburg.
• Ramstedt, G. J. 1951. Alte türkische und mongolische Titel. Journal de la Société Finno–Ougrienne, S. 55, s. 59–82.
• Scharlipp, W.–E. (1995a). China and Tibet as Referred to in the Old Turkish Inscriptions. Diogenes, S. 43/3, s. 45–52.
• Scharlipp, W.–E. (1995b). Emotionalität in den Jenissej–Inschriften. M. Erdal – S. Tezcan (hrsg.): Beläk Bitig. (Sprachstudien für Gerhard Doerfer zum 75. Geburtstag). Wiesbaden: Harrassowitz, s. 169–175.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay–Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1964). On a Misinterpreted Word in the Old Turkic Inscriptions. Ural–Altaische Jahrbücher, S. 35, s. 134–144.
• Tekin, T. (1987). Manuscrits ouïgours du IXe-Xe siecle de Touen-houang. Textes etabis, traduits, et commentes par James Hamilton, Tom. I, II. Paris: Fondation Singer-Polignac., Erdem, S. 3/7, s. 249-257.
• Tekin, T. (1997). Notes on some Chinese Loanwords in Old Turkic. Türk Dilleri Araştırmaları, S. 7, s. 165–173.
• Tekin, T. (2000). İkinci Bay–bulun (= E 49) Yazıtı. Türk Dilleri Araştırmaları, S. 10, s. 81–90.
• Tezcan, S. (1976). Le Conte bouddhique du Bon et du Mauvais Prince en Version Ouïgoure, Mission Paul Pelliot, Documents coversés a la Bibliothèque Nationale III, Manuscrits oïgours de Touen–Houang. Editions Klincksieck, Paris 1971, 204 s. (163–204. sayfalar tıpkıbasım) 4o. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, S. 1975–1976, s. 239–243.
• Thomsen, V. (2002). Orhon Yazıtları Araştırmaları. Türkçeye çev.: V. Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TMEN: Doerfer, G. 1967. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. Band III: Türkische Elemente im Neupersischen ğīm bis kāf. Wiesbaden: Franz Steiner.
• Toparlı, R. (2003). Ed–Dürretü’l–Mudiyye fi’l–Lügati’t–Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. – H. Vural – R. Karaatlı (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünal, O. (2015). İhe-Ashete Yazıtı: Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma Denemesi. Bilig, S. 73, s. 271-294.
• VEWT: Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais–Ugrilainen Seura.
• Vovin, A. (2004). Some Thoughts on the Origins of the Old Turkic 12–Year Animal Cycle. Central Asiatic Journal, S. 48/1, s. 118–132.
• Vovin, A. (2007). Once again on the Etymology of the title qaγan. Studia Etymologica Cracoviensia, S. 12, s. 177–187.
• Zieme, P. (2006). Hybrid names as a special device of Central Asian naming. L. Johanson – Ch. Bulut (ed.): Turkic–Iranian Contact Areas. Wiesbaden: Harrassowitz, s. 114–127.