THE NAMES OF PLANTS DETERMINED IN THE KİTAB-I GÜZÎDE-İ İLM-İ TIBB

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 50 - 65, 20.06.2020

Paki Küçüker Melek Balcı

https://doi.org/10.30563/turklad.654107

Öz

Humanity from it's origins struggles with different diseases. First way of getting provided, protected and saved from disease was found in nature. Different sorts of animals, minerals, curative water, stones and plants have been helpful in the treatments. Useful items of nature such as plants and their functions, advantages and disadvantages were researched during the history. Botanic, history of medicine, pharmacy and folk medicine started being practiced after these researches and experiments. 

Kitâb-ı Güzîde-i ʿİlm-i Tıbb is a piece about medicine from XV. century. This book which was written by Şirvanî is very important literature for the history of the medicine. Apparatus, which was used during the treatment such as ointment, paste and compound are also written in this paper. The base of ointment, paste and compound which were used for human's health is made of different sorts of plants. The names of the plants, in this book, which was written in basic language, are also important for understanding vocals and the structure of the words of language in that period. The book that we have elaborated is saved in England in The British Library Oriental and India Office Collections by number 15049. This article is about names of plants that are written in the Kitab-i Güzide-i 'İlm-i Tıbb.

Anahtar Kelimeler

Old Anatolian Turkish, Plant Names, Şirvânî, Kitâb-ı Güzîde-i ʿİlm-i Tıbb, History of Medicine

KİTÂB-I GÜZÎDE-İ ʿİLM-İ TIBB’DA (SULTÂNİYYE İNGİLTERE NÜSHASI) TESPİT EDİLEN BİTKİ ADLARI

Öz

İnsanlık var oluşundan beri birtakım hastalıklarla mücadele içerisindedir. Bu hastalıklara karşı önlem alabilmek, onlardan korunabilmek ve kurtulabilmek için ilk olarak tabiata başvurmuştur. Tabiatta bulunan çeşitli hayvanlar, madenler, sular, taşlar ve bitkiler insanlığa hastalıklarını tedavi etmesi için yardımcı olmuştur. Böylece tabiatın iyileştirici ögelerinden biri olan bitkilerin de işlevleri, faydaları ve zararları tarih boyunca araştırılmıştır. İncelemeler ve deneylerden sonra başta botanik, tıp tarihi, eczacılık ve halk hekimliği olmak üzere birçok bilim alanına hizmet edilmiştir.

Kitâb-ı Güzîde-i ʿİlm-i Tıbb, XV. yüzyıla ait bir tıp metnidir. Şirvanî’nin kaleme aldığı bu eser, tıp tarihi bakımından önemli bir kaynak niteliğindedir. Eserde hastalıkların tedavisinde kullanılan merhem, macun ve terkip adları yer almaktadır. İnsan sağlığı için hazırlanan bu merhem, macun ve terkiplerin ana unsurunu çeşitli bitkiler oluşturur. Sade bir dille yazılmış eserde yer alan bitki adları yazıldığı dönemin ses, yapı ve kelime kadrosu bakımından bize zengin malzeme sunar. Üzerinde çalıştığımız eser, İngiltere’de The British Library Oriental and India Office Collectionsta 15049 numarada kayıtlıdır. Bu çalışmada Kitâb-ı Güzîde-i ʿİlm-i Tıbb’da yer alan bitki adları incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, Bitki Adları, Şirvânî, Kitâb-ı Güzîde-i ʿİlm-i Tıbb, Tıp Tarihi

Kaynakça

• ADIVAR, A. A. (1991). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Yayınları.
• ALKAYIŞ, M. F. (2007). Türkiye Türkçesinde Bitki Adları. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• AYNACI, M. (2014). Sultâniyye (İnceleme, Metin, Dizin). Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kocaeli.
• ARGUNŞAH, M. (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî Tuhfe-i Murâdî, (İncelemeMetin-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BAYAT, A. - OKUMUŞ, N. (2004). Mahmûd-ı Şirvânî, Mürşîd (Göz Hastalıkları). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• BAYTOP, T. (2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DEVELİOĞLU, F. (2012). Osmanlıca-Türkçe Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• GÜLENSOY, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. 1. Cilt A-N, 2.Cilt O-Z, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İslam Ansiklopedisi (1993). Câlinûs Maddesi. (Cilt: 7, s. 32-34), İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• İslam Ansiklopedisi (1998). Hipokrat Maddesi. (Cilt: 18, s. 119-121), İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• İslam Ansiklopedisi (1999). İbn Sînâ Maddesi. (Cilt: 20, s. 353-358), İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• İslam Ansiklopedisi (2004). Mesîhî, Ebû Sehl Maddesi. (Cilt: 29, s. 313-314), İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• İslam Ansiklopedisi (2007). Râzî, Ebû Bekir Maddesi. (Cilt: 34, s. 479-485), İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• İslam Ansiklopedisi (2010). Şirvânî, Muhammed b. Mahmûd Maddesi. (Cilt: 39, s. 206-208), İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• KURBAN, F. (1990). Şirvanî Mahmud, Sultâniye (Giriş-Metin-Sözlük). Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• KÜÇÜKER, P. (1994). Yadigar-ı İbn-i Şerif, Giriş-Metin-Dizin. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ.
• KÜÇÜKER, P. (2010a). Kitâb-ı Güzîde Ya Da Sultâniyye. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/18, s. 173-181.
• KÜÇÜKER, P. (2010b). Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ’da Türkçe Bitki Adları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3/11, s. 401-415.
• KÜÇÜKER, P. (2010c). Mücerreb-nâme. Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
• KÜÇÜKER P. - YILDIZ Y. (2016). Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (1b-150a) Bitki Adları Üzerine Bir İnceleme. JASSS, Number: 44, p. 13-32, Spring II 2016.
• MURAD, S. (2009). Lügât-ı Müşkilât-ı Eczâ Derviş Siyâhî Lârendevî (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya.
• MURAD, S. (2015). Tercüme-i Aynü’l-Hayat’ta Şekil ve Zaman Ekleri (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya.
• Mütercim Asım Efendi (2009). Burhân-ı Katı (haz. M. ÖZTÜRK, D. ÖRS), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖNLER, Z. (1985). Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yazılmış İki Tıp Kitabında Yer Alan Sağlık Bilgisi Terimleri. TDAY Belleten, s.87-130.
• ÖNLER, Z. (1998). XIV-XV. Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinin Dili ve Söz Varlığı. Kebikeç, Sayı: 6., s. 161-162.
• ÖNLER, Z. (1999). Celâlüddin Hızır Paşa, Müntahab-ı Şifâ II Sözlük. Ankara: Simurg yayınları.
• ÖNLER, Z. (2004). XIV.-XV. Yüzyıl Tıp Metinlerinde Türkçe Bitki Adları. Ankara: Kebikeç Yayınları.
• PAÇACIOĞLU, B. (2014). İlaç ve Bitki Adları Sözlüğü. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• SARI, M. (1984). El-Mevarid Arapça-Türkçe Lûgat. İstanbul: İpek Yayın Dağıtım.
• ŞAHİN, H. (2005). Anadolu’da Yazılmış Bir Tıp Kitabı Kemâliyye. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 9, Bursa.
• ŞAHİN, H. (2007). Câmi‘ü’l-Fürs Örneğinde XVI. Yüzyıl Bitki İsimleri. Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları, Volume 2/2 Spring, 570-602.
• Şemseddin Sami (2005). Kamusu Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1964-1982). Derleme Sözlüğü I-XII. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• UÇAR, İ. (2009). Hazâ Kitâb-ı Hulâsa-i Tıbb Cerrâh Mes’ûd (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya.
• UÇAR, İ. (2012). Türkiye Türkçesinde Organ Adlarıyla Türetilmiş Bitki Adları. Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), 32, s. 307-330.
• UÇAR, İ. (2013a). “Kavram-Çağrışım-Kelime” Bağlamında Bitki Adlarına Anlam Bilimsel Bir Yaklaşım. Turkish Studies- İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/1 Winter 2013, p. 2671-2683, Ankara-Turkey.
• UÇAR, İ. (2013b). Türkiye Türkçesinde Hayvan Adlarından Türetilmiş Bitki Adları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), 2/1, s. 1-19.
• UÇAR, İ., (2013c). Yetiştiği/geldiği Coğrafya veya Etnik Adlandırmayla Oluşturulan Bitki Adları. Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks, 5 (1), 115-135.
• YELTEN, M. (1993). Şirvanlı Mahmud, Kemâliyye. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• YILDIZ, Y. (2016). Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytâr (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya.