A lexicological evaluation of some hapaxes formed with +sXz suffixes of absent and the suffixes that expand with them in old Turkish

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 59 - 78, 20.06.2022

Ezgi Demirel

https://doi.org/10.30563/turklad.1051026

Öz

The words that are found in only single text and cannot be detected in other texts within the historical and contemporary period that constitute the corpus of a language are termed as “hapax legomenon”. However, it is not known why these words are not found in the subsequent texts.
In the historical Turkish language field, it is very difficult to predict whether the words termed as “hapax” emerged due to the author's preference or whether there were intense translation activities, as we observed, for example, especially in the Old Uyghur Turkish period. Because the translators at that period sometimes required new words to express the concepts that were not in their own language and the terminology of the relevant religion. Some of the hapaxes probably have originated in this way.
Considering the possibilities proposed by modern lexicography, there are some stages to add a word to the dictionary through social acceptance. Hapaxes, on the other hand, appear to have been identified in a text in certain parts of these stages, while they remained only in the historical period.
In the current study, some hapaxes formed with +sXz suffixes of absent and the suffixes that expand with them in old Turkish are discussed. The reason why the mentioned affixes and morphemes are the subject of the study is based on questioning why the words formed with them have discarded. It is noteworthy that some words formed with this suffix and which is not hapax were not used over time and other words were replaced. In this article, therefore, the formation of some hapaxes formed with the relevant morphemes in the corpus containing the Old Turkish period and why they could not be lexicalized are discussed.

Anahtar Kelimeler

hapax legomenon, lexicography, lexicalisation, suffix +sXz, morpheme

ESKİ TÜRKÇEDE YOKLUK BİLDİREN +sXz EKİ VE BUNUNLA GENİŞLEYEN EKLERLE KURULAN BAZI TEK ÖRNEKLER ÜZERİNE SÖZLÜK BİLİMSEL BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Bir dilin derlemini oluşturan tarihsel ve çağdaş döneminde yalnızca bir metinde tanıklanan ve başka metinlerde izine rastlanamayan sözcüklere “tek örnek (hapax legomenon)” adı verilmektedir. Bunların kendinden sonra yazılan metinlerde niçin bulunmadığı ise bilinememektedir.
Tarihsel Türk dili alanında, “tek örnek” olarak adlandırılan sözcüklerin yazarın tasarrufundan dolayı mı ortaya çıktığı yoksa özellikle Eski Uygur Türkçesi döneminde gördüğümüz gibi yoğun çeviri faaliyetlerinin mi buna sebep olduğunu kestirmek oldukça güçtür. Çünkü bu dönemde çevirmenler, kendi dillerinde olmayan kavramları, ilgili dinin terminolojisini ifade edebilmek için kimi zaman yeni sözcüklere ihtiyaç duymuştur. Tek örneklerin bazıları muhtemelen bu şekilde ortaya çıkmıştır.
Modern sözlük biliminin sunduğu olanaklar çerçevesinde düşünüldüğünde bir sözcüğün toplumsal kabul yoluyla sözlüğe girebilmesinin birtakım aşamaları bulunmaktadır. “Tek örnek” sözcüklerin ise bu aşamaların belirli bölümlerinde yaygınlaşamadan bir metinde donup kaldıkları görülmektedir.
Bu çalışmada Eski Türkçede +sXz eki ve bununla genişleyen biçim birimlerin oluşturduğu tek örnekler ele alınmaktadır. Sözü edilen ek ve biçim birimlerin çalışmaya konu edilmesinin sebebi bunlarla kurulan sözcüklerin niçin kullanımdan düştüklerini sorgulamak içindir. Bu ekle kurulan ve tek örnek olmayan bazı sözcüklerin de zamanla kullanılmadıkları ve bunların yerine başka sözcüklerin tercih edildiği dikkat çekmektedir. Bu nedenle yazıda, Eski Türkçe dönemini kapsayan derlemde ilgili biçim birimlerle kurulan bazı tek örneklerin oluşumu ve niçin sözlükselleşemedikleri konusu tartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

tek örnek, sözlük bilimi, sözlükselleşme, +sXz eki, biçim birim

Kaynakça

• Ağca, F. (2010). Budist Türk Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk Şekilleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arat, R. R. (2008). Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacip. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Arat, Reşit Rahmeti. (2007). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2012). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Konya: Kömen Yayınları.
• Bauer, L. (1983). Morphological Productivity. Cambridge: Cambridge University Press.
• Bayraktar, N. (2016). +sIz Ekinin İşlevleri Üzerine Bir Değerlendirme ve Dede Korkut Hikâyelerinde +sIz Eki, Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1 (1), s. 47-53.
• Bernstein, B. (1958). Some Sociological Determınants of Perception An Enquiry into Sub-cultural Differences, The British Journal of Sociology, Vol. 9, S. 2 (Jun. 1958), s. 159-174.
• Bernstein, B. (1971). Class, Codes and Controls Volume 1 Theorotical Studies Towards A Sociology of Language. London and New York: Routledge.
• Bozkurt, F. (2017). Sözlükselleşme: Genel Sözlükler İçin Sözlük Birim Seçimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Burkhanov, I. (1998). Lexicography A Dictionary of Basic Terminology. Rzeszów: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
• Bussmann, H. (1996). Dictionary of Language and Linguistics. London and New York: Routledge.
• Cin, A. (2006). Türkçede +sIz/+sUz Eki Üzerine, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, S. 52 (2004/1), s. 1-43.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Crystal, D. (2000). Investigating Nonceness: Lexical Innovation and Lexicographic Coverage. Manuscript, narrative and lexicon: Essays on Literary and Cultural Transmission in Honor of Whitney F Bolton, (Ed. Robert Boenig & Kathleen Davis), Lewisburg: Bucknell University Press. London: Associated University Presses, s. 218-29.
• Crystal, D. (2000). Language Death. Cambridge: Cambridge University Press.
• Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Malden and Oxford: Blackwell Publishing.
• Dağabakan, F. Ö. (2019). Toplumdilbilim. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugât’it-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. Vol. I- II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erten, M. (2007). +sIz Eki Olumsuzluk Eki Midir?. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4 Fall, s. 1168-1173.
• Gabain, A. V. (1954). Türkische Turfantexte VIII. Berlin: Akademie-Verlag.
• Gabain, A. V., Arat, R. R., Bang, W. (1934). Türkische Turfantexte VI. Berlin: Verlag Der Akademie Der Wissenchaften In Kommission Bei Walter De Gruyter.
• Hartmann, R. R. K., James, G. (1998). Dictionary of Lexicography. London and New York: Routledge.
• İlhan, N., Kabadayı, C. (2017). Türk Dilinde Olumsuzluk. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kara, G., Zieme, P. (1976). Fragmente tantrischer Werk in Uighurischer Übersetzung Berliner Turfantexte VII. Berlin: Akademie-Verlag.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları (607).
• Keskin, E. G. (2020). Türkçede Birleşik Ekler. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Le Coq, A. V. (1922). Türkische Manichaica Aus Chotscho. III Nebst Einem Christlichen Bruchstück Aus Bulayïq. Verlag Der Akademie Der Wissenchaften In Kommission Bei Walter Berlin: De Gruyter U. Co.
• Metcalf, A. (2002). Predicting New Words The Secrets of Their Success. New York: Houghton Mifflin Company.
• Nadyelyayev, V. M., Nasilov D. M., Tenişev, E. R., Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Newmark, P. (1998). A Textbook of Translation. London: Longman.
• Oturakçı, N. (2014). İkinci Yeni Şiirinde Anlık Oluşumlar. Prof. Dr. Mehmet Özmen Armağanı (Ed. Nurettin Demir, Faruk Yıldırım), Adana: Çukurova Üniversitesi Basımevi Müdürlüğü.
• Röhrborn, K. (1977). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial Der Vorislamıschen Türkischen Texte Aus Zentarasien Lieferung 1 a-agrıg. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Schmid, H. (2008). New Words In The Mind: Concept-Formation And Entrenchment Of Neologisms. De Gruyter, Vol. 126 (1), s. 1-36.
• Sebzecioğlu, T. (2013). Anlık Oluşum Ve Türkçe Anlık Sözcüklerin Oluşum Süreçleri Üzerine Bir Betimleme. Dil ve Edebiyat Dergisi / Journal of Linguistics and Literature, S. 10:3, s. 17-47.
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca Metinler II Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram Maytrısimit. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları No. 263.
• Uçar, E. (2012). Eski Türkçe Hapakslar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 9, S. 1, s. 73-100.
• Üstüner, A. (2001). Eski Türkiye Türkçesinde -sUz Eki. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 11, S. 2, s. 177-184.
• Wilkens, J. (2010). Alttürkische Handschriften Teil 10 Buddhistische Erzähltexte. Band XIII, 18. Stuttgar: Franz Steiner Verlag Stuttgart.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch – Türkisch Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Yılmaz, E. (2021). Toplum ve Dil Diltoplumbilimin Temel Kavramları-Kuramları ve Sorunları. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.
• Zandvoort, R. W. (1976). A Handbook of English Grammar. London: Longman.
• Zieme, P. (1985). Berliner Turfantexte XIII. Berlin: Akademie-Verlag.
• Zülfikar, H. (2018). Eklendiği Kelimeyle “Yokluk” Anlamı Kazanan Ekler. Türk Dili, Ocak, S. 793, s. 5-11.