ESKİ UYGURCA HUKUK BELGELERİNDE BUDİZM’İ YANSITAN BAZI UNSURLAR ÜZERİNE

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 149 - 168, 20.06.2025

Celalettin Bulut Bostan

https://doi.org/10.30563/turklad.1564486

Öz

Türklerin Budizm’le temasının en yoğun olduğu dönem şüphesiz Eski Uygurca dönemidir. Bu dönemde Budizm’i kabul eden Uygurlar, dinin ilkelerini öğrenmek ve uygulamaya almak için çeşitli çeviri faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Bu durumdan ötürü Eski Uygurcadaki Budist dinî terminolojinin, unsurların Budist kanona ait eserler içinde yoğun olarak bulunduğu görülmektedir. Budizm’e dair unsurlar, Budist kanon haricinde Uygurların din dışı eserlerinden biri olan hukuk belgelerinde de görülmektedir. Ele aldığımız bu çalışmada Eski Uygurca hukuk belgelerinde Budizm’i yansıtan unsurlar tespit edilerek bu unsurların Budizm’deki karşılığının, konumunun ne olduğu üzerinde durulmuştur. Bu hedef doğrultusunda Eski Uygurca hukuk belgelerinde Budizm’e dair şu unsurlar tespit edilmiştir: EUyg. abita ~ amita = Skr. amitābha; EUyg. açari = Skr. ācārya; EUyg. bakçan = Skr. bhaktacchinnaka; EUyg. burhan, buda = Skr. buddha; EUyg. burhan uluşı = Skr. buddhakṣetra; EUyg. bursoŋ = Skr. saṃgha ~ saṅgha; EUyg. edgü kılınç, buyan = Skr. puṇya; EUyg. darm(a) = Skr. dharmā; EUyg. m(a)haraç = Skr. mahārāja; EUyg. tört maharaç teŋriler = Skr. caturmahārāja; EUyg. mantal = Skr. maṇḍala; EUyg. sadu = Skr. sādhu; EUyg. saŋik = Skr. sāṅghika; EUyg. seŋrem = Skr. vihāra; EUyg. şazın = Skr. śāsana; EUyg. v(i)rh(a)r = Skr. vihāra; EUyg. toyın = Skr. bhikṣu; EUyg. patir = Skr. pātra. Din dışı ve telif eser özelliği gösteren hukuk belgelerinde Budist unsurların, terminolojinin görülmesinin nedenleri şu şekilde sıralanabilir: 1. Uygurların Budizm’i kabul etmesi sonucu çeşitli dillerlerle özellikle de Sanskritçeyle olan ilişkisi; 2. Budist kültürün Uygur yerleşik hayatına, kültürüne bıraktığı göz ardı edilmeyecek etki; 3. Hukuk belgelerinin oluşturulduğu dönemde Uygurların Budizm’e tabi olma ihtimali.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca , Budizm , Buddha , Eski Uygurca Hukuk Belgeleri

On Some Elements Reflecting Buddhism in Old Uyghur Law Documents

Öz

The period of Old Uyghur is undoubtedly the era when the Turks had the most intensive contact with Buddhism. During this time, the Uyghurs, who adopted Buddhism, engaged in various translation activities to learn and implement the principles of the religion. Consequently, Buddhist religious terminology and elements are found extensively in works belonging to the Buddhist canon in Old Uyghur. Apart from the Buddhist canon, elements of Buddhism are also found in legal documents, one of the non-religious works of the Uyghurs. In this study, the elements reflecting Buddhism in the Old Uyghur law documents were identified and the position of these elements in Buddhism was emphasized. In line with this aim, the following elements of Buddhism in Old Uyghur law documents were identified: EUyg. abita ~ amita = Skr. amitābha; EUyg. açari = Skr. ācārya; EUyg. bakçan = Skr. bhaktacchinnaka; EUyg. burhan, buda = Skr. buddha; EUyg. burhan uluşı = Skr. buddhakṣetra; EUyg. bursoŋ = Skr. saṃgha ~ saṅgha; EUyg. edgü kılınç, buyan = Skr. puṇya; EUyg. darm(a) = Skr. dharmā; EUyg. m(a)haraç = Skr. mahārāja; EUyg. tört maharaç teŋriler = Skr. caturmahārāja; EUyg. mantal = Skr. maṇḍala; EUyg. sadu = Skr. sādhu; EUyg. saŋik = Skr. sāṅghika; EUyg. seŋrem = Skr. vihāra; EUyg. şazın = Skr. śāsana; EUyg. v(i)rh(a)r = Skr. vihāra; EUyg. toyın = Skr. bhikṣu; EUyg. patir = Skr. pātra. The presence of Buddhist elements and terminology in non-religious and original legal documents can be attributed to the following reasons: 1. The Uyghurs’ interaction with various languages, particularly Sanskrit, following their adoption of Buddhism; 2. The significant influence of Buddhist culture on the settled lifestyle and broader culture of the Uyghurs; 3. The likelihood that the Uyghurs adhered to Buddhism during the period when the legal documents were composed.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur , Buddhism , Buddha , Old Uyghur Law Documents

Kaynakça

• Arat, R. R. (1942). Uygurlarda Istılahlara Dâir. Türkiyat Mecmuası, 7: 56-81.
• Buswell, R. E. ve Lopez, D. S. (2014). The princeton dictionary of Buddhism. New Jersey: Princeton University Press.
• Chang, G. (1983). A Treasury of Mahāyāna Sūtras: Selections from the Mahāratnakūta Sūtra. Delhi.
• Csongor, D. (1952). Chinese in The Uyghur Script of the T’ang-Period. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 2(1): 73-121.
• Çetin, E. (2020a). Altun Yaruk VII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çetin, E. (2020b). Altun Yaruk VIII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çetin, E. (2021) Karahanlı Türkçesi metinlerinde Manihaist ve Budist çevreye ait bazı sözcükler. Türkiyat Mecmuası, 31(1): 199-223.
• Deveci, B. C. (2022). Eski Uygurcada Budizm’e ait bir ritüel: bakçan olur-. Türk Dili Ve Edebiyatı Dergisi, 62(2): 325-352. https://doi.org/10.26650/TUDED2022-1119114
• Edgerton, F. (1993). Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar And Dictionary II: Dictionary. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers.
• Eitel, E. J. (1888). Hand-book of Chinese Buddhism, being a Sanskrit-Chinese dictionary with vocabularies of Buddhist terms in Pali, Singhalese, Siamese, Burmese, Tibetan, Mongolian and Japanese. Hongkong.
• Elmalı, M. (2020). On Borrowed Words and Word Borrowing System in Old Uighur-Chinese Borrowings İn Old Uighur. Dilbilim, 34: 57-71.
• Elwood, R., ve Alles, G. (2007). The Encyclopedia of World Religions. Facts On File, An Imprint of Infobase Publishing.
• Encyclopedia of Buddhism (2004). (Edt. Robert E. Buswell). USA. [EB]
• Erdal, M. (2002). On the Frontness Opposition in Loanwords in Old Uygur. 内陸アジア言語の研究 (Yubai İç Asya Dillerinin İncelenmesi), 17, 3-24.
• Gharib, B. (1995). Sogdian dictionary: Sogdian-Persian-English. Farhangan.
• Giles, H. A. (1912). A Chinese-English dictionary. Part I-II. Kelly and Walsh. [G]
• Gulcalı, Z. (2021). Altun Yaruk Sudur X. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güler, C. (2018). Uygurlarda buyan evirmek ve Müslüman Türklerde mevlit duası üzerine bir deneme. Bayterek Uluslararası Akademik Araştırmalar Dergisi, 1(2): 168-177.
• Hirakawa, A. (1990). A history of Indian Buddhism. From Śākyamuni to early Mahāyāna. Unıversity Of Hawaii Press.
• Humphreys, C. (2005). A Popular Dictionary of Buddhism. Routlegde.
• İsi, H. (2020). Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Budist Bir Terim Olarak “Sadu (< Skr. Sādhu)”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 20(1): 41-58.
• İsi, H. (2022). Tantrik Türk Budizmi Metinlerinde Budist Şahsiyet ve Varlıklar. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Karaayak, T. (2021). Eski Uygurca Abitaki Metinlerinin Söz Varlığı (Giriş - Metin - Aktarma - Açıklamalar - Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaman, A. (2022). Eski Türkçede İkilemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karashima, S. (2009). On Amitābha, Amitāyu(s), Sukhāvatī and the Amitābhavyūha. Bulletin of the Asia Institute, 23:121-130.
• Keown, D. (2003). A Dictionary of Buddhism. Oxford: Oxford University Press.
• Keskin, B. (2022). Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Keskin, B. (2023). Hristiyan Çevreye ait Eski Türkçe Metinlerde Dinî İfadeler. Bilig, 107: 63-100.
• Laufer, B. (1923). Use of Human Skulls and Bones in Tibet. Leaflet, 10: 1-16.
• Lurker, M. (2004). The Routledge Dictionary of Gods and Goddesses, Devils and Demons. Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group.
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford: Oxford University Press. [MW]
• Müller, F. W. K. (1922). Uigurica III: Uigurische Avadāna-bruchstücke. Berlin [U III]
• Oğuz, M., ve Karataş, H. (2022). Budizm’de Mandala Anlayışı Ve Mandala Çeşitleri. Toplum Bilimleri Dergisi, 15(31): 177-199.
• Olson, G. (2009). Historical Dictionary of Buddhism. The Scarecrow Press.
• Ölmez, M. (1993). Altun Yaruk III. Kitap (5. Bölüm). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 1.
• Ölmez, M. (1998). Tibet Buddhizmine ait Eski Uygurca bahşı ögdisi. Festschrift für Klaus Röhrborn anläßlich seines 60. Geburstags. 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı (Edt. J. P. Laut ve M. Ölmez). Freiburg-İstanbul: Simurg Yayınları, 261-293.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca İkilemeler Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 65(2): 243-311.
• Powers, J. (2007). Introduction to Tibetan Buddhism. Shambhala Publications.
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte Aus Zentralasien - Neubearbeitung - II. Nomina - Pronomina - Partikeln Band 1: A – Asvık. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. [UWN I]
• Ruji, N., ve Zieme, P. (1996). The Buddhist Refuge Formula. An Uigur Manuscript From Dunhuang. Türk Dilleri Araştırmaları, 6, 41-56.
• Soothill, W. E., ve Hodous, L. (1937). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms. London. [SH]
• Sutra Translation Committee of the United States and Canada (1998). The Seeker’s Glossary of Buddhism, USA [SGB]
• Tekin, Ş. (1962). Uygurlarda Sevab Tevcihi Âdeti ve İslâmlıkta Mevlid Duâsı. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 12: 233-246.
• Tekin, Ş. (1980). Maitrisimit Nom Bitig die Uigurische Übersetzung Eines Werkes der Buddhistischen Vaibhāṣika-schule 2. Teil: Analytischer und Rückläufiger İndex. Berlin: Akademie Verlag. [BTT IX]
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler II Maytrısimit Burkancıların Mehdîsi Maitreya İle Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1974). Das Uigurische İnsadi-Sūtra: mit 69 faksimiles auf 69 tafeln. Berlin: Akademie Verlag. [BTT III]
• Tezcan, S. (1978). En Eski Türk Dili ve Yazını. Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 271-323.
• Tokyürek, H. (2018a). Eski Uygur Metinlerinde Fizyoloji ve Maṇḍala. Dil Araştırmaları, 12(22): 27-46.
• Tokyürek, H. (2018b). Budist Uygur Metinlerinde Mandal Kılmak Töreni Üzerine. Türkiyat Mecmuası, 28(1): 163-178.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uzunkaya, U. (2022). Buddhalar ve Bodhisattvalara Yakarışı Konu Alan Eski Uygurca Fragmanlar. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 22(2): 387-409. DOİ: https://doi.org/10.32449/egetdid.1161782
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch – Deutsch – Türkisch) / Eski Uygurcanın El Sözlüğü (Eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Universitätsverlag Göttingen. [EUES]
• Wilkens, J. (2021a). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien III. Fremdelemente Band 1: Eč – Bodis(A)V(A)Tv. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. [UWF I]
• Wilkens, J. (2022). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien III. Fremdelemente Band 2: Bodivan – Čigžin. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. [UWF II]
• Wilkens, J. (2024). Uyghur Buddhism and The İmpact of Manichaeism and Native Religion: The Case of Religious Terminology. Buddhism in Central Asia III. Netherlands: Brill, 90-122. https://doi.org/10.1163/9789004687288_005
• Yamada, N. (1993). Sammlung Uigurischer Kontrakte. Osaka University Press.
• Zieme, P. (2007). Caitya Veneration - An Uigur Manuscript with Portraits of Donors. Journal of Inner Asian Art and Archaeology, 2: 165-172. https://doi.org/10.1484/J.JIAAA.2.302558
• Budizm. (1992). Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/budizm
• Nichiren Buddhism Library Alms Bowl (2002). Erişim Adresi: https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/A/42#para-0
• Nichiren Buddhism Library Amida. (2002). Erişim adresi: https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/A/47
• Nichiren Buddhism Library Buddha. (2002). Erişim adresi: https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/B/67
• Nichiren Buddhism Library Dharma. (2002). Erişim Adresi: https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/D/41
• Nichiren Buddhism Library Four Heavenly Kings (2002). Erişim Adresi: https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/F/163
• Nichiren Buddhism Library Mandala. (2002). Erişim Adresi: https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/M/51
• Nichiren Buddhism Library Sādhu (2002). Erişim Adresi: https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/S/4
• Nichiren Buddhism Library Sangha. (2002). Erişim adresi: https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/B/67
• Nichiren Buddhism Library Vihāra (2002). Erişim Adresi: https://www.nichirenlibrary.org/en/dic/Content/V/34