DOĞU TÜRKLÜK ALANINDA İYELİK ÖBEĞİ VE İSİM TAMLAMASINDA +ki BİÇİMBİRİMİNİN KULLANIMI ÜZERİNE

Yıl 2018, Cilt: 22 Sayı: 2, 40 - 57, 30.12.2018

Fatih Bakırcı

https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000304

Öz

Doğu Türklük alanının İslami dönem Türk kültür çevresine ait ilk önemli eserlerinden olan Kutadgu Bilig’in Herat nüshasının manzum ön sözünde ve bu nüshanın sonuna eklenen kasidede; Doğu Türkçesinin (yaygın adıyla Çağatay Türkçesi, 15-20. yüzyıllar) klasik öncesi, klasik ve klasik sonrası dönemlerine ait metinlerinde ve Kıpçak Türkçesinin Memluk Kıpçak alanı (14-15. yüzyıl) eserlerinden Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l-lügati’tTürkiyye’de karşılaşılan ve şimdiye kadar üzerine çok fazla bir şey söylenmeyen +ki biçimbiriminin kökeni, iyelik ve isim tamlamalarına kattığı anlamı ve işlevi bu makalenin konusunu oluşturmaktadır.    Yukarıda sözü edilen sözcük öbeklerindeki bu biçimbirimli kullanım, tespit edilebildiği kadarıyla Doğu Türklük alanına ait manzum metinlerde görülürken Memluk Kıpçak Türkçesi alanında sözlük olmasının yanı sıra konuşma kılavuzu özelliği gösteren ve içinde günlük konuşma diline ait 200’e yakın Türkçe cümle içeren Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l-lügati’tTürkiyye adlı eserde de geçmektedir. Manzum metinlerde başlangıçta ölçü gereği kalıbı tamamlama adına kullanılmış olabileceği düşünülen bu yapının konuşma diline ait örnek cümlelerde de görülmesi, yapı ve anlam olarak farklı bir açıklamaya gidilmesi gerektiğini göstermektedir. Makalede bütün bu örnekler tek tek sıralanıp karşılaştırılarak +ki biçimbirimli öbeklerin yapı ve anlam açısından benzer veya farklı yönleri ortaya konacaktır. Ayrıca söz konusu tarihî Türk lehçelerini devam ettiren çağdaş Türk lehçelerinde söz dizimi açısından benzer kullanımların olup olmadığı da çalışmamızda değerlendirilecektir

Anahtar Kelimeler

İyelik Öbeği, İsim Tamlaması, +ki Biçimbirimi, Kutadgu Bilig, Doğu Türkçesi, Memluk Kıpçak Türkçesi

Kaynakça

• BAKIRCI, Fatih (2015). Doğu Türklük Sahasında Gül ve Bülbül: Salâhî, Gül ü Bülbül I. Saarbücken: Türkiye Alim Kitapları.
• BAKIRCI, Fatih (2016). “Yesevi Şairi Şems-i Asi ve Ķ ı ŝŝ a-ı KūdekNāme’si”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. Cilt/Sayı LIV: 13-70.
• BODROGLİGETİ, András J. E. (2001). A Grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa. Languages of the World/Materials 155.
• BOLTABAYEV, Saidbek (2012). Muhabbetnâme ve mihnetkâm: (Transkripsiyon-Gramer İncelemesi). İstanbul Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ECKMANN, J. (1988). Çağatayca El Kitabı, (Çev. Günay Karaağaç). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ERASLAN, Kemal (1996). Ǿ Al í Ş í r Nevāy í Nesāyimü’l-Ma ģ abbe Min Şemāyimi’l-Fütüvve I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERASLAN, Kemal (1999). Mevlana Sekkakî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERDEM-UÇAR, F. Meltem (2011). Çağatay Türkçesinde İsim. Erciyes Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kayseri: Basılmamış Doktora Tezi.
• KARAAĞAÇ, Günay (1997). Lutfî Divanı (Giriş-Metin-DizinTıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARAAĞAÇ, Günay (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,.
• KARASOY, Yakup (1998). Şiban Han Divanı (İnceleme-Metin-DizinTıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• OSMAN, Gayretcan, İSMAYİL Osman vd. (2005). Uygurlarning Kadimki Edebiyati II. Urumçi: Şincang Maârip Neşriyatı.
• OSMANOV, M. S.-TÖMÜR, H. (1993). “Çaġatay Tili Toġrisidiki Karaşlirimiz” (Çağatay Dili Hakkındaki Görüşlerimiz). Şincaŋ Daşösi İlmiy Jurnili. Sayı 1. Şincan: 1-52.
• SEV, Gülsel (2007). Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• SUGAHARA, Mutsumi (2011). “Kutadgu Bilig’in Herat Nüshası ve XV. Yüzyıl Türk Dili”. Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri 26-27 Ekim 2009. 471-478. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TOPARLI, Recep (2003). Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’tTürkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.