Tarihî Türk Yazı Dillerinde Fiil Üzerine Ulanan -çI Eki

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 2, 440 - 451, 12.11.2019

Safiye Çelebi Çam , Ayşe Beril Kara

Öz

Makelede
tarihî Türk dilleri üzerine yapılan gramer çalışmalarında üzerinde pek
durulmayan ancak metinlerde karşımıza çıkan, eklendiği fiile sıfat-fiil anlamı
veren -çI eki üzerinde durulacak. Söz
konusu ek, ilk önce lisansüstü  aşaması,
Karahanlı Türkçesi dersinde yapılan metin okumalarında Kutadgu Bilig’in

 oúıçı ol
erdi bayattın saÆa

sen ötrü köni yolúa kirdiÆ toÆa  (KB 36)

“Ey yiğit, o sana
Tanrı’dan (gönderilmiş) davet eden, peygamber idi. Sen bu yüzden doğru yola
girdin.”

beyitindeki oúıçı (< oúı- ‘davet et-’ EDPT :79a) “davet eden” örneği ile karşımıza çıktı. Aynı ek, KB’de kütçi “çoban” ve küdezçi “muhafız,
gözcü” örneklerinde de yer alır. Bu örneklerdeki -çI ekinin fiil tabanı üzerine ulanması bizi düşündürdü. Ek üzerine
yaptığımız literatür taraması sırasında söz konusu ekin Ali Akar tarafından Türkiye
Türkçesi ağızlarında incelendiğini gördük. Bunun üzerine biz de -çI ekinin tarihî Türk dillerindeki
varlığını ve metinlerde nasıl geçtiğini inceleyeceğiz. 

Anahtar Kelimeler

-çI Eki, Sıfat-Fiil, Fiilden İsim Yapım Eki –çI+

-çI Suffix in the Historical Written Turkish Languages

Öz

This paper focuses on -çI Suffix which is
not much emphasized in the grammatical studies on the historical Turkish
languages but it appears in the texts and gives the verb, to which it attaches,
participle function. This aforementioned suffix first appeared with the example
of oúıçı (< oúı- ‘davet et-’ EDPT :79a) (invitor) in the couplet,

oúıçı ol erdi bayattın saÆa

sen ötrü köni yolúa kirdiÆ toÆa  (KB 36)

which
means “O valiant, he was the prophet and the invitor (sent) by God. That’s why
you took the right path.” during the reading of Kutadgu Bilig in graduate level
Karahan Turkish course. The same suffix is found in the examples of kütçi “shepherd” and küdezçi “protector, watchman”.  Appending of –çI suffix in these examples to the verb base made us think. During
the research on –çI suffix, we saw
that this suffix was examined in the dialects of Turkish language by Ali Akar.
Thereupon, we will analyze the existence of –çI
suffix in historical Turkish languages and how it is used in the texts. 

Anahtar Kelimeler

-çI Suffix, Participle, Deverbal Nominal Suffix -çI+

Kaynakça

• AKALIN, Mehmet (1988), Tarihî Türk Şiveleri, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. AKAR, Ali (2008), “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Eski Bir Sıfat-fiil Kalıntısı: {-cI}”, Turkish Studies, S. 3/3, 2008, s. 1-7.
• ALYILMAZ, Cengiz (2013), “Yorçı Yazıtı”, TEKE Dergisi, S. 2/3, s. 29-46.
• ARAT, R. Rahmeti (2008), Kutadgu Bilig, Kabalcı yayınevi, İstanbul.
• ARGUNŞAH, Mustafa-Gülden SAĞOL (2012), Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri, Kesit Yayınları, İstanbul.
• ATA, Aysu (1993), “Kutadgu Bilig Üzerine Bir Düzeltme Denemesi”, Türkoloji Dergisi, C. XI, Ankara.
• _________ (1997), Nâsırü'd-dîn bin Burhânû’d-dìn Rabġûzî Kısaü’l-Enbiyâ I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım), TDK Yayınları, Ankara.
• _________ (2013), Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin), TDK Yayınları, Ankara.
• ATALAY, Besim (2013), Divanü Lûgat-it Türk Kâşgarlı Mahmud, TDK Yayınları, Ankara.
• BAYRAKTAR, Nesrin (2000), Orta Türkçede Fiilimsiler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• CAFEROĞLU, Ahmet (2015), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• CLAUSON, S. Gerard (1972), An Etymological of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford University Press, London.
• ÇAM, Safiye Çelebi (2018), Rabġuzi’nin Kısasü’l-Enbiya'sı (Leningrad Nüshası/ 279-398) İnceleme-Metin-Dizin, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• DİLÂÇAR, Agop (1988), Kutadgu Bilig İncelemesi, TTK Yayınları, Ankara.
• ECKMANN, Janos (2003), Çağatayca El Kitabı (çev. Günay Karaağaç), Akçağ Yayınları, Ankara.
• ERASLAN, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• ERDAL, Marcel (1985), “Kutadgu Bilig’de Değişkin Ekler ve Kelimeler”, Beşnci Millerler Arası Türkoloji Kongresi İstanbul, 23 - 28 Eylül 1985, Tebliğler I. Türk Dili, C. 1, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul.
• _____________ (1991), Old Turkıc Word Formation (I-II), Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
• _____________ (2004) A Grammar of Old Turkic, Leiden, Boston.
• GABAIN, A. von (2003), Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın), TDK Yayınları, Ankara.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1996), Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• KALJANOVA, Elmira (2005), Uygurca Dışastvustık (Giriş-Metin-Çeviri-Dizin ve Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• KARA, Ayşe Beril (2018), Rabġuzi’nin Kısasü’l-Enbiya'sı (Leningrad Nüshası/398-517) İnceleme-Metin-Dizin, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• KARAMANOĞLU, A. Fehmi (1988), Seyf-i Sarâyî-Gülistan Tercümesi, TDK Yayınları, Ankara.
• KARAŞAH, Zarife (2006), Dede Korkut Hikayelerinde Sıfat-fiiller ve Zarf-fiiller, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kars.KAYA, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk (Giriş, Metin ve Dizin), TDK Yayınları, Ankara.
• KÖK, Abdullah (2004), Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2, Giriş-İnceleme-Metin-Dizin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• MANSUROĞLU, Mecdut (1998) “Karahanlıca” Tarihî Türk Şiveleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, s. 133-171.
• NEGİŞ, Zeynep (2015), Memluk Kıpçakçasında Fiilimsiler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• TAŞ, İbrahim (2015), Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı, TDK Yayınları, Ankara.
• TEKİN, Şinasi (1976a), Maytrısimit, Sevinç Matbaası, Ankara.
• ___________ (1976b), “Eski Türkçe”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Arştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, s. 142-192.
• TEKİN, Talat (2003), Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:9, İstanbul.
• ___________ (2013), Makaleler 1 Altayistik, TDK Yayınları, Ankara.
• TOPARLI, Recep (1992), İrşadü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, TDK Yayınları, Ankara.
• USTA, Zerrin (2012), Eski Uygur Türkçesinin Sözcük Haznesi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu.
• YÜCE, Nuri (1988), Mukaddimetü’l-Edeb (Harizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası), TDK Yayınları, Ankara.