Eski Türk Dininin Temel Özellikleri

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 84 - 123, 26.06.2019

Saadettin Yağmur Gömeç

Öz

Türklerin dini diyebileceğimiz, ancak
şimdiye kadar ismi hakkında bir belgeye rastlamadığımız, fakat kitabelerden
yola çıkarak Kök Tengri inancı ya da dini olarak adlandırabileceğimiz bu
itikatın temelinde; her şeyin yaratıcısı bir Tanrı’ya ve ölümden sonra yeni bir
hayatın başladığına iman, öbür dünyada yiğitliklerin ve iyiliklerin
mükâfatlandırılması, ölmüş atalara saygı, onlar ve Tanrı için kurbanlar
kesilmesi gibi hususlar yatmaktadır. Buna bağlı olarak, mesela Asya Hunları her
yılın mayıs ayı ortalarında Kutlu Atalar Mezarlığında kurban keserlerdi ve burada, çok
şey borçlu oldukları atalarını (eçü-apa) andıkları gibi, Tanrı’ya da ilerideki
günlerin bolluk ve bereket getirmesi için yakarırlardı.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk Dini, Türk Kültürü, İnanç

Kaynakça

• ALP, İ., “Bulgar Türk Devleti”, Tarihte Türk Devletleri, C. I, Ankara 1987. ALTINMAKAS, L., “Kazak Türklerinin Gelenekleri ve İslamiyetin Etkisi”, Türk Kültürü, 22/250, Ankara 1984. ARTAMONOV, M.I., Hazar Tarihi, Çev. A.Batur, İstanbul 2004. AYDA, A., Etrüskler (Tursakalar) Türk İdiler, Ankara 1992. BAİLEY, K.Y., “Funeral Archeology and Avar Culture: Old Excavations Yield Serial Data”, Journal of Field Archaeology, 5/4, Boston 1978. BALİNT, C., “Hazarlara İlişkin Arkeolojik Araştırma”, Türk Kültürü Araştırmaları, Prof.Dr. Yaşar Önen’e Armağan, 26/1, Ankara 1988. BARTHOLD, V., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Haz. İ.Aka-K.Y.Kopraman, Ankara 1975. BEŞEVLİYEV, V., “Proto Bulgar Dini”, Çev. T.Acaroğlu, Belleten, C. 9, Ankara 1945. BUHARALI, E., “Türklerde Matem Alametleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, Prof.Dr. B.Ögel’e Armağan, Sayı 65, İstanbul 1990. BULUÇ, S., “Şaman”, İslam Ansiklopedisi, C. 11, 2. Baskı, İstanbul 1979. BURY, J.B., A History of Later Roman Empire From Arcadius to Irene, Vol. I, London 1889. BUTANAYEV, V.Ya-Butanayeva, I.I., Hakaskiy Istoriçeskiy Folklor, Abakan 2001 CAHUN, L., Introduction à L’Histoire de L’Asie, Paris 1896. CZAPLİCKA, M.A., The Turk of Central Asia in History and the Present Day, Oxford 1918. ÇAĞATAY, S., “İl, Ulus ve Yönetenler”, DTCF. Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Anma Kitabı, Ankara 1974. ÇAVUŞOĞLU, Y., “Eski Türk Dini”, Tanıtım, 7/79, İstanbul 1986. ÇIBLAK, N., “Anadolu’da Ölüm Sonrası Mezarlıklar Çevresinde Oluşan İnanç ve Pratikler”, Türk Kültürü, 40/474, Ankara 2002. DE GUİGNES, J.M., Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-î Umumisi, C. I, İstanbul 1924. DEMİR, G., Isparta-Gelendost Yöresinde Eski Türk İnançlarının İzleri, DTCF. Bitirme Tezi, Ankara 2010. Derleme Sözlüğü, C. I, Ankara 1963. _______C. II, Ankara 1965. _______C. III, Ankara 1968. _______C. V, Ankara 1972. _______C. VI, Ankara 1972. _______C. VIII, Ankara 1975. _______C. IX, Ankara 1977. _______C. X, Ankara 1978. DEVRİŞEVA, H., Seyahatnamelere Göre XIX. Yüzyılda Kazakların Sosyal ve Kültürel Hayatı, Doktora Tezi, Ankara 2016. EBERHARD, W., “Eski Çin Kültürü ve Türkler”, DTCF. Dergisi, 1/4, Ankara 1943. EBERHARD, W., Çin Tarihi, 2. Baskı, Ankara 1987. Ebu Bekr-i Tihrani, Kitab-ı Diyarbekriyye, Çev. M.Öztürk, Ankara 2001. ERDENBAT, U., “Har Balgas, Olon Dovd Yabuulj Buy Arheologiyn Sudalgaa”, Hunnugiyn Ezent Uls ba Mongolın Ertniy Tuuhiyn Sudalgaa, Ulaanbaatar 2011. EROĞLU, E.F., Beşkaza Yöresi Yörük-Türkmen Mezar Taşları ve Damgaları, Yüksek Lisans Tezi, Muğla 2017, s.8; A. ERZURUMLU, K., Türklüğe Bakış, İstanbul 2006. _______, Gerçeğe Hu Diyelim, 2. Baskı, Ankara 2007. FEHER, G., “Türko-Bulgar, Macar ve Bunlara Akraba Olan Milletlerin Kültürü”, İkinci Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, Ankara 1943. FINDLEY, C.V., The Turks in World History, New York 2005. GAN, L., “Göktürklerde Gelenekler ve Dini İnançlar”, Çev. E.Sarıtaş, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Sayı 4, İzmir 2000. GENCELİ KİRAGOS, Moğol İstilası, Ter. Mahmut Kemal Bey, Haz. F.Hacısalihoğlu-İ.Aslan, İstanbul 2018. GOLOMSHTOK, E.A-Griaznov, M.P., “The Pazirik Burial of Altai”, American Journal of Archaelogy, 37/1, Boston 1933. GÖMEÇ, S.Y., Kök Türkçe Yazılı Metinlerin Türk Tarihi ve Kültürü Açısından Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, Ankara 1992. _______, “Drevnyaya Religiya Tyurok”, Şamanizm Kak Religiya: Genezis, Rekonstruktsiya, Traditsii, Yakutsk 1992. _______, “Atsız Bir Kahraman: Tonga Tigin”, Türk Kültürü, 33/390, Ankara 1995. _______, “Eski Türklerde Siyasi Hâkimiyet”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 100, İstanbul 1996. _______, “Balbalların Peşinden”, Orkun, Sayı 43, İstanbul 2001. _______, “Tonga Tigin’in Kimliği Üzerine”, Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, Sayı 170, İstanbul 2001. _______, “Türk Tarihinin Kahramanları: 4- Attila”, Orkun, Sayı 52, İstanbul 2002. _______, “Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi Çalışmaları”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı 202, İstanbul 2003. _______, Kök Türk Tarihi, 4. Baskı, Ankara 2011. _______, Türk Destanlarına Giriş, Ankara 2009. _______, Türk-Hun Tarihi, 2. Baskı, Ankara 2018. GROUSSET, R., Bozkır İmparatorluğu, Çev. R.Uzmen, İstanbul 1980. GRÖNBECH, K., Kuman Lehçesi Sözlüğü, Çev. K.Aytaç, Ankara 1992. GUMİLEV, L.N., Hunlar, Çev. A.Batur, 3. Baskı, İstanbul 2003. GÜLBEDEN, Hümayunnâme, Çev. A.Yelgar, Ankara 1944. GÜNALTAY, Ş., Mufassal Türk Tarihi, C. III, İstanbul 1339. Hacı Bektaş-ı Veli, Makalat, Haz. E.Coşan, Ankara 1971. HAUSSİG, W., İpek Yolu ve Orta Asya Kültür Tarihi, Çev. M.Kayayerli, Kayseri 1997. HAYTON, K., Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, Haz. A.T.Özcan, İstanbul 2015. HEGAARD, S.E., “Some Expression Pertaining to Death in the Kök-Turkic Inscriptions”, Ural-Altaische Jahrbücher, Band 48, Wiesbaden 1976. Herodotos, Herodot Tarihi, Ter. M.Ökmen, İstanbul 1991 İBN BATUTA, İbn Batuta Seyahatnâmesi’nden Seçmeler, Haz. İ.Parmaksızoğlu, Ankara 1981. İBN FAZLAN, İbn Fazlan Seyahatnamesinden Seçmeler, Haz. R.Şeşen, İstanbul 1975. İbni-Mühennâ Lûgati, Haz. A.Battal, 2. Baskı Ankara 1988. İNAN, A., Eski Türk Dini Tarihi, Ankara 2017. _______, Makaleler ve İncelemeler, II. Cilt, 2. Baskı, Ankara 1998. KAFESOĞLU, İ., Eski Türk Dini, Ankara 1980. _______, Türk Milli Kültürü, 2. Baskı, İstanbul 1983. KALAFAT, Y., Altaylardan Anadolu’ya İnanç Göçü, Ankara 2012. Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I-III, Çev. B.Atalay, 2. Baskı, Ankara 1988. KATANOV, N.F., Türk Kabileleri Arasında, Çev. A.Bağcı, Konya 2004. KHOMUSHKU, O.M., “Shamanism as a Worldview Basis of Ethnocultural Traditions of the Peoples of the Sayan-Altai in Present-Day Society”, Humanities & Social Sciences, 1/3, Kızıl 2009. KIRİLEN, G., Eski Çin’in Ötekisi Türkler, Ankara 2015. KLYAŞTORNIY, S.G., “Mifologiçeskiye Syujetı v Drevnetyurskih Pamyatnikah”, Tyurkologiçeskiy Sbornik, 1977, Moskva 1981. KLYAŞTORNIY, S.G-Sultanov, T., Türk’ün Üçbin Yılı, Çev. A.Batur, İstanbul 2003. KOLESNİKOV, A., Rus Seyyahların Gözüyle Kaşgar, Çev. R.Abdieva, Ankara 2010. KÖPRÜLÜ, F., Türk Tarih-i Dinisi, Haz. M.Ergun, Ankara 2005. Kur’an-ı Kerim ve Meâli, Meal ve Tefsir C.Yıldırım, İstanbul 1982. KUZGUN, Ş., Hazar ve Karay Türkleri, Ankara 1985. KÜÇÜK, A-Tümer, G-Küçük, M.A., Dinler Tarihi, 6. Baskı, Ankara 2015. KÜÇÜKMEHMETOĞLU, Ö., “Bir Kırgız Cenazesinde Müşahade Ettiklerim”, Kardeş Kalemler, 1/7, Ankara 2007. LİU, M.T., “Kulturelle Bezienhungen Zwischen Ost-Türken und China”, The Central Asiatic Journal, Vol. I, Wiesbaden 1957. _______, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T’u-küe), I. Buch, Wiesbaden 1958. MACKERRAS, C., “The Role of Ancient Turkic States in World History”, Second International Congresson Turkic Civilization, Bishkek 2005. MANGALTEPE, İ., Bizans Kaynaklarında Türkler, İstanbul 2009. Marco Polo, Marko Polo Seyahatnamesi, C. I, Çev. F.Dokuman, İstanbul (tarihsiz). Minhac-ı Sirac el-Cuzcani, Tabakat-ı Nasıri, Çev. M.Uyar, İstanbul 2016. DUĞLAT, Mirza Haydar, Tarih-i Reşidî, Çev. O.Karatay, İstanbul 2006. Moğolların Gizli Tarihi, Çev. A.Temir, 2. Baskı, Ankara 1986. MOLDABAYEV, İ.B., “Sibirya Halklarının Folklorunda Kırgızlar Üzerine Destan ve Rivayetler”, Türk Kültürü Araştırmaları, Prof.Dr. Ahmet Temir’e Armağan, 30/1-2, Ankara 1993. MUSTAFİNA, R.M., Predstavleniya, Kultı, Obryadı u Kazakov, Alma-Ata 1992. OCAK, A.Y., Türk Halk İnançlarında ve Edebiyatında Evliya Menkabeleri, Ankara 1984. ODBAATAR, Ts., “Braids of Human Hair in Xiongnu Tombs”, Treasures of Xiongnu, Ulaanbaatar 2011. ONAT, A., 5. Asırda Kuzey Çin’de Kurulan Hsia Hun Devleti (M.S. 407-431), Doçentlik Tezi, Ankara 1977. ONAT, A-ORSOY, S-ERCİLASUN, K., Han Hanedanlığı Tarihi, Ankara 2004. ORKUN, H.N., Türk Dünyası, İstanbul 1932. ÖGEL, B., Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, C. I, Ankara 1981. _______, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, 3. Baskı, İstanbul 1988. _______, Türk Mitolojisi, C. II, 3. Baskı, Ankara 2006. PSALTY, F., “Türkelide Hıristiyanlık”, II. Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, İstanbul 1943. RADLOFF, W., Sibirya’dan Seçmeler, Çev. A.Temir, Ankara 1975. _______, Türklerin Kökleri, Çev. A.Ekinci-Y.Ünlü, C. I, Ankara 1999. RASONYİ, L., Tarihte Türklük, 2. Baskı, Ankara 1988. RUDENKO, S.I., Frozen Tombs of Siberia, Berkeley 1970. SAVİNOV, D.G., “Etnokulturnıye Svyazi Naseleniya Sayano-Altaya v Drevnetyurkskoye Vremya”, Tyurkologiçeskiy Sbornik, 1972, Moskva 1973. SCHMİDT, P.W., “Tukuelerin Dini”, İÜEF.Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 14, İstanbul 1966. SÜMER, F., “Oğuzlara Ait Destani Mahiyette Eserler”, DTCF. Dergisi, Sayı 17, Ankara 1961. ŞAHİN, H.İ., “Balıkesir Çepnilerinde Ağıt Geleneği ve Ağıtçı Kadınlar”, Alevilik Araştırmaları Dergisi, 1/2, Ankara 2011. TANYU, H., İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Ankara 1980 Tarama Sözlüğü, C. II, Ankara 1965. _______, C. IV, Ankara 1969. _______, C. V, Ankara 1971. _______, C. VI, Ankara 1972. TAS, A.R., “Çuvaşların Dini”, Çev. D. Arık, AÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 38, Ankara 1998. TRYJARSKİ, E., Türkler ve Ölüm, Çev. H.Er, İstanbul 2011. TURAN, O., Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, C. I, İstanbul 1969. _______, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, C. I, İstanbul 1969. UYGUR, C.V., “Dul (Tul) Kelimesine Dair”, XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildirileri, C. I, İstanbul 2015. ÜNAL, A., “Kırgız Halk İnanışlarında Yas Tutma Motifine dair Tespitler”, Altay Communities. Religion and Belief Rituals, İstanbul 2017. ÜNAL, F., “Kazak Türklerinde Defin Merasimi ve Aş Verme Geleneği”, Bilig, Sayı 45, Ankara 2008. WATSON, B., Record of the Grand Historian of China, Volume II, Third edition, New York 1968. YAĞLI, A., Timurlu Devleti Teşkilatında Vezirlik Kurumu, Doktora Tezi, Ankara 2014. YALGIN, A.R., Cenupta Türkmen Oymakları, C. I-II, 2. Baskı, Ankara 1993. YILDIRIM, K., Türk Tarihi İçin Eski Çince-Türkçe Sözlük, İstanbul 2010. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, I, Metin, Haz. R.R. Arat, 2. Baskı, Ankara 1979. YUSUPOV, K., Manas Destanı, Aktaranlar: F.Türkmen-A.İnayet, Ankara 1995. YÜREKLİ, T., XI-XV. YY’lar Arası El-Cezire Bölgesinin Tarihi Coğrafyası, Doktora Tezi, Ankara 2009. ZAJACZKOWSKİ, A., “Khazarian Culture and Inheritors”, Acta Orientalia, Tom. XII, Budapest 1961.