TATAR AYDINLARINDAN LEBİB KARAN (1887-1964): HAYATI, FAALİYETLERİ VE FİKİRLERİ

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 217 - 233, 28.12.2023

Can Karamanoğlu

https://doi.org/10.56252/turktarars.1368512

Öz

A. Lebib Karan (1887-1964), yetmiş yedi yıllık ömründe birçok önemli olaya şahit olmuş Kazanlı bir muhacir, doktor, şair ve yazardır. Çocukluk yılları Kazan taraflarında geçmiştir. İstanbul’a geldikten sonra Balkan Harbi ve Kurtuluş Savaşı’nda bulunmuştur. Vatanından ayrılmış olsa da Kazan ile olan alakasını muhafaza etmiş, yazılarının büyük bir kısmını Tatar kimliğinin korunmasına hasretmiştir. Karan, Kazan ve Orenburg’daki medrese tahsilinden sonra 1909 yılında eğitimine devam etmek için İstanbul’a gelmiş, burada Mekteb-i Tibbiye’de tahsilini tamamlamış ve doktorluk vazifesine başlamıştır. 1927’de Berlin’e gitmiş ve burada kurulan İdil-Ural İstiklal komitesinin faaliyetlerini desteklemiş, dönüşünde ise Süyümbike Kültür Cemiyeti’ni kurarak bu teşkilatın başkanlığını yapmıştır. Türk Yurdu ve Yaña Milli Yul mecmualarında makaleler yayımlayan Lebib Karan, yaptığı çalışmalar ile Türk-Tatarlara sesini duyurmayı ve hariçte Tatar dilini ve kültürünü yaşatmayı amaçlamış, bu amaçla bazı eserlerini Kazan Tatarcasıyla kaleme almıştır. Onun hayatı hakkında sınırlı sayıda da olsa makaleler kaleme alınmış olsa da fikirleri ve eserlerini ele alan kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmanın 20. yüzyılın başında Türkiye’ye göç eden Tatar aydınlarının yeni vatanlarında yaşadıkları zorlukların ve beklentilerin anlaşılmasına küçük bir katkı sunacağı ümit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Lebib Karan, İdil-Ural, Tatarcılık, Tataristan, Muhaceretteki Tatarlar.

Kaynakça

• Akpınar, Yavuz (der.), İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri I, II, III, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2014.
• Bezanis, Lowell, “Volga-Ural Tatars in emigration”, Central Asian Survey, C. 11., S. 4, 13 September 2007, s.29-74.
• Çağatay, Tahir ve Ali Akış (haz.), Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti- 100. Doğum Yılı Dolayısıyla, Ankara 1979.
• Devlet, Beril, Bir Ömre Altı Hayat Sığdıran Nadir Devlet’in Yaşam Öyküsü, Çatı Kitapları, İstanbul 2014.
• Devlet, Nadir, “XX. Yüzyılda Tatarlarda Millî Kimlik Sorunu” Belleten, C. LX., S. 227, Nisan 1996, s. 191-202.
• Doktor Lebib, “Sönnetke Utırtu [Sünnet Etmek]”, Yana Milli Yul, C. I., S. 6, 12 Mart 1929, s. 10-12.
• _______, Sönnetnin Faydaları, Yana Milli Yul, C. I., S. 8, 1 Nisan 1929, s. 6-9.
• Doktor A. Lebib Karan, “Almanya’dagı Milletçi Irkdaşlarımızın Durumu” Finlandiya İslam Mecellesi, C. I., S. I, 1949.
• Erden, Fethi, Türk Hekimleri Biyografisi, Çituri Biraderler Basımevi, İstanbul 1948.
• Eydi, Tevfik, “Hazineler Ortak: Türk-Tatar Münâsebetleri”, çev. Birsel Oruç Aslan, Türklük Araştırmaları Dergisi,15, Bahar 2004, s. 303-344.
• Georgeon, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura (1876-1935), Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1996.
• Gökay, Fahrettin Kerim, “Dr. Lebip Karan”, Emel, S. 24., Temmuz-Ağustos 1964, s. 50.
• Güngör, Şule, Yana Milli Yul (Yeni Milli Yol) dergisi ve Tatar Aydınlarından M. Ayaz İshakî (İdilli)’nin Siyasi Görüşleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1994.
• Halim Sabit, “Milliyetçilik Tarihi: Şimal Türklerinde Türkçülük ve Tatarcılık”, Yeni Mecmua, C. II., S. 40, 25 Nisan 1918, s. 293-294.
• İdil [Almat]- Dim [Bapisch], “Dr. Ahmet Lebib Karan”, Kazan, S. 20., 1977, s. 34-39.
• İshakî, Ayaz, “[Kızıl] Tataristan’ga Cevab”, Milli Yul, C. I., S. 14-15 (1 Avgust 1929), s. 1-6.
• Kanlıdere, Ahmet, Sosyalizmden Türkçülüğe Kazanlı Ayaz İshakî, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2019.
• Kanlıdere, Ahmet, “Modern Tatar Edebiyatının Öncüsü Kayyum Nasırî (1825-1902) ve Onun Etrafındaki Muamma”, Prof. Dr. Mehmet Alpagu Armağanı, I, ed. Muhammed Bilal Çelik, Nobel Akademik Yayıncılık, İstanbul 2020, s. 297-304.
• _______, İdil-Ural ve Türkistan’da Fikir Hareketleri Dini Islahçılık ve Ceditçilik, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2021.
• Karan, A. Lebib, “Pellagra Hakkında Yeni Buluşlar”, Tıb Dünyası, C. XII., 15 Birincikânun 1939, s. 4285-4287.
• _______, Sümsirimning Cırları [Duygularımın Şiirleri], Süyümbike Kültür Cemiyeti Ceyimleri, İstanbul 1959.
• _______, Tüşüncemning Cırları [Düşüncemin Şiirleri], Süyümbike Kültür Cemiyeti Ceyimleri, İstanbul 1959.
• _______, Yeş Vaktımnıng Cırları [Gençlik Çağımın Şiirleri], Süyümbike Kültür Cemiyeti Ceyimleri, İstanbul 1959.
• _______, Şehabettin Mercanî: Turmuşu Hem Eserleri [Şehabettin Mercanî: Hayatı ve Eserleri], Süyümbike Kültür Cemiyeti Ceyimleri, İstanbul 1960.
• _______, Pellagra, Süyümbike Kültür Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1961.
• _______, Tatarlarnınğ Tüpçıgışı [Tatarların Kökeni], Süyümbike Kültür Cemiyeti Ceyimleri, İstanbul 1962.
• _______, Süyümbike Han Anıng Turmuşu Hem Tüşünceleri [Süyümbike Han Onun Hayatı ve Eserleri], Süyümbike Kültür Cemiyeti Ceyimleri, İstanbul 1963.
• Karan, Lebib, “On Yıllık Milli Sağlık Planı”, Selçuk, 4 Ocak 1947, s. 2.
• Kerimullin, Ebrar, “Lebib Karan Turında Bir İki Süz”, TKN, Kazan 1996, s. 148-153.
• Kırımer, Cafer Seydahmet, Rus İnkılabı, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1930.
• Lebib Selim, “Türk Kadınlığının Harb-i Umumî’deki Faaliyeti”, Türk Yurdu, C. IX., S. 94., Teşrinievvel 1331[Ekim 1915], s. 2782-2784.
• _______, “Türk Kadınlığının Harb-i Umumî’deki Faaliyeti”, Türk Yurdu, C. IX., S. 95., Teşrinievvel 1331 [Ekim 1915], s. 2797-2799.
• _______, “Türk Kadınlığının Harb-i Umumî’deki Faaliyeti”, Türk Yurdu, C. IX., S. 96., Teşrinisani 1331 [Kasım 1915], s. 2812-2816.
• _______, “Yeni Eserler: Hasta Bakıcılık”, Türk Yurdu, C. X., S. 108., Nisan 1332 [Mayıs 1916], s. 3011-3013.
• _______, “Bolşevik Bülĕgi [Bolşevik Hediyesi]”, Yana Milli Yul, C. I., S. 2., 15 Ocak 1929, s. 11-16.
• _______, “Kazan ve İktisadî Töbekler [Kazan ve İktisadî Bölgeler]”, Yana Milli Yul, C. I., S. 3., 1 Şubat 1929, s. 12-14.
• _______, “Bir Ermeni Kuştanlıġı [Bir Ermeni Dalkavukluğu]”, Yana Milli Yul, C. I., S. 2., Ocak 1930, s. 5-9.
• _______, “Muhammed Essad = [Lev] Nussimbaum Kim”, Yana Milli Yul, C. II., S. 4., 1 April 1930, s. 6-9.
• _______, “Medeni Turmuş ve Medeniyetli Yaşav [Medenî Hayat ve Medeniyetli Yaşam]”, Yana Milli Yul, C. II., S. 7., Temmuz 1930, s. 806-810.
• _______, “İl Süyiçülik ve Özün Feda İtüçilik [Vatanseverlik ve Kendini Feda Ediş]”, Yana Milli Yul, C. II., S. 8, Ağustos 1930, s. 6-8.
• _______, “Rus İnkılabı Kitabı Hakkında”, Yana Milli Yul, C. II., S. 10., Ekim 1930, s. 10-13.
• Minnegulov, Hatıyp [Хатыйп Миңнегулов]. “Tatar süzen olılagan Karan,” Medeni Comga, 2 Mart 2021.
• Ono, Ryosuke. “Muhaceretteki Bir Özbek Türkü’nün Mektuplarına Göre Türk Dünyası- Abdülvahap Oktay ve Mektupları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. LIII., S. 2., 2013, s. 563-584.
• Otar, İsmail, Ömer Özcan. (haz.), Cafer Seydahmet Kırımer’in Günlüğü 1954-1960, Polatlı Kırım Türkleri Kültür ve Dayanış, Ankara 2003.
• Özcan, Ömer. “Ayaz İshakî’nin Mektuplarında Sadri Maksudi Arsal” İÜHFM-Ord. Prof. Sadri Maksudi Arsal’a Armağan Özel Sayısı, C. LXXV., 2017, s. 181-189.
• Rabia Lebib, “Kırım Hatıralarından”, Yana Milli Yul, C. I., S. 17, 1 Eylül 1929, s. 6-8.
• _______, “Kırımlılarda Curt [Yurt] Sevgisi”, Yana Milli Yul, S. 16., 1 Ekim 1929, s. 18-19.
• Ross Danıelle, Tatar İmparatorluğu: Kazan Tatarları ve Çarlık Rusyası’nın Oluşumu, çev. Kadri Mustafa Orağlı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020, s. 11.
• Sagıydullin, M., “Milli Bayrak Astında Seyasi Fehiş”, Kızıl Tatarstan, 111 (22 May 1929). Aktaran: Gayaz İshakıy, C. XV., Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 2014, s. 37-47.
• Taymas, A. Battal. Kazan Türkleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1966, s. 32.
• Tuncer, Hüseyin, “Türk Yurdu” TDV İslam Ansiklopedisi, C. XLI., 2012, s. 550-551.
• Tuncor, Ferit Ragıp, “A. Lebib Karan (1887-1964)” Sanat Dünyası, 1964, s. 4-5.