ESKİ TÜRKÇE YAPA ‘TAMAMEN’ KELİMESİNİN KÖKENİ ÜZERİNE

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 9, 118 - 127, 16.04.2017

Erdem Uçar

Öz

Türkçede, yeni kelimelerin ortaya çıkış yollarından biri
de sözlükbirimleşmedir (lexicalization).
Sözlükbirimleşmede ‘yeni sözlükbirime
uyarlama’ ve ‘dilbilgisi üretim
kurallarının dışına çıkma’ süreci sözkonusudur. Sözlükbirimleşmenin
neticesinde meydana gelen yeni kelime, yapım ekleriyle meydana getirilen
kelimelerden farklılık gösterir, zira sözlükbirimleşme sürecinde ortaya çıkan
ek artık donmuş ve kalıplaşmış bir ektir. Ek kalıplaşması olayı (frozen) kelime yapımından ziyade
kelimenin kökeninin açıklanması noktasında önemlidir. Kalıplaşma türetimden
farklıdır. Kalılaşmış ek, herhangi bir canlı türetme eki özelliği taşımaz.
Burada özel bir kaynaşma söz konusudur. Yapa
kelimesi, Versuch eines etymologischen
Wörterbuchs der Türksprachen’de, Drevnetyurkskiy
Slovar’da, An Etymological Dictionary
of Pre-Thirteenth Century’te ve Old
Turkic Word Formation’da bulunmaz. Kelimenin anlamı hakkındaki doğru ilk
tespit Insadi-Sūtra neşrinde yapılmıştır.
Ancak kelimenin yapısı ve kökeni konusunda bir açıklama yapılmamıştır. Eski
Türkçe ‘(her şeyi) kaplamak, kapsamak, birleştirmek’ anlamındaki yap- fiilinden ünlü zarffiil eki -A’nın
sözlükbirimleşmesiyle yapa ortaya
çıkmış olmalıdır. Eski Türkçenin hazırlanacak sözlüklerine yapa’nın eklenmesi gerekmektedir. Böylelikle Eski Türkçede yeni bir
kelime de keşfedilmiş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Etimoloji, Eski Türkçe, yapa ‘tamamen’, sözlükbirimleşme

Kaynakça

• ARAT, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I: Metin, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• ARAT, R. R. (1959). Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig II: Tercüme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ARAT, R. R. (1965). Eski Türk Şiiri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ARAT, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III: İndeks, İndeksi Neşre Hazırlayanlar: K. ERASLAN, O. F. SERTKAYA, N. YÜCE. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• BRINTON L. J.; E. C. TRAUGOTT (2005). Lexicalization and Language Change, Cambridge: Cambridge University Press.
• CLAUSON, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• DANKOFF, R. (1983). Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig): a Turko-Islamic Mirror for Princes, Chicago and London: University of Chicago Press.
• ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation, a functional approach to the lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• ERDAL, M. (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston: E. J. Brill.
• GENG, Sh.; H.-J. KLIMKEIT (1988). Das Zusammentreffen mit Maitreya: die ersten fünf Kapitel der Hami-Version der Maitrisimit, in Zusammenarbeit mit H. EIMER und J. P. LAUT herausgegeben, übersetzt und kommentiert, Band 1-2, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• GILES, A. H. (1964). A Chinese-English Dictionary, Vol. I-II, Second Edition, Revised&Enlarged. Shanghai-London 1912: Paragon Book Reprint Corp. New York.
• HAMZAYEV, M. Ya. (1962). Türkmen Diliniŋ Sözlügi, Aşgabat: Türkmenistan SSR Ilımlar Akad. Neşiryatı.
• İSKAKOV, A. I. et al (2011). Kazak Edebi Tiliniŋ Sözdigi, Tom 6, Almatı: A. Baytursınulı Atındagı Til Bilimi Institutı.
• KAÇALİN, M. S. (2006). Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz-nâmesi: Ḥikāyet-i Oġuz-nāme̜-i Ḳażān Bég ve Ġayrı, Metin ve Açıklamalar, İstanbul: Kitabevi.
• KAYA, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• NADELYAYEV, V. M. et al (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad: Institut Yazıkoznaniya, Akademiya Nauk SSSR.
• NURİ, R. (2015). Alliterative Prajñāpāramitā Texts in Old Uyghur Preserves in Paris. Shanghai: Shanghai Chinese Classics Publishing House.
• OSMANOF, M. (2004). Hazirqi Zaman Uygur Tiliniŋ Xoten Diyalekti, Ürümçi: Şincang Xalq Neşriyati.
• ÖZKAN, İ. (2011). “Yapa Yapa Karlar Yağsa Yaza Kalmaz”, Dede Korkut ve Geçmişten Geleceğe Türk Destanları Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Haz. Y. YEŞİL, Türksoy Yayınları, Ankara: 23- 30.
• ÖZÖNDER, F. S. B. (1998). Üç İtigsizler, Sthiramati’nin Vasubandhu’nun Abhidharmakośaśāstra’sına Yazdığı Tefsirin ETü. Tercümesi, Abidarim Kıınlıġ Koşavarti Şastirtakı Çınkirtü Yörüglerning Kingürüsi’nden, Giriş, Metin, Tercüme, Notlar, İndeks, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• PEKARSKIY, E. K. (1925). Slovar’ Yakutskogo Yazıka III, Leningrad: Akademii Nauk Soyuza Sovetskih Sotsialistiçeskih Respublik.
• RADLOFF, W. (1905). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Dritter Band, St. Pétersbourg: Imperatorskaya Akademiya Nauk. RADLOV, V. V.; S. E. MALOV (1913-1917). Suvarṇaprabhāsa, (Sutra zolotogo bleska), tekst’ uygurskoy redaktsii, izdali V. V. RADLOV i S. E. MALOV, I-IV, Bibliotheca Buddtica: XVII, St. Petersburg; XV+723. I-II: 1913, III-IV: 1914, V-VI: 1915, VII-VIII: 1917.
• RÖHRBORN, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung 1-6, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• RÖHRBORN, K. (1991). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII, nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• RÖHRBORN, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasie, Neubearbeitung, II. Nomina-Pronomina-Partikeln, Teil 1: a-asvık, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• RÖHRBORN, K.; O. SERTKAYA (1980). “Die alttürkische Inschrift am Tor-Stūpa von Chün-Yung-Kuan”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 130: 304-339.
• RÓNA-TAS, A.; B. ÁRPÁD (2011). West Old Turkic: Turkic Loanwords in Hungarian, Vol. I, Wiesbaden: Harrassowitz.
• SAĞOL, G. (2004). “Köken Bilgisi Araştırmalarına Katkılar”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, C. II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara: 2511-2528.
• SEVORTYAN, E. V. et al (1989). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvı “C”, “J”, “Y”, Moskva: Nauka.
• SHIMIN G.; J. HAMILTON (1981). “L’Inscription ouïgoure de la stèle commémorative des iduq qut de Qočo”, Turcica, 13: 10-54.
• SHŌGAITO, M. (2003). Uighur Manuscripts in St. Petersburg Chinese Texts in Uighur Script and Buddhist Uighur Texts, Tokyo: Kyoto University.
• SHŌGAITO, M. (2008). Uighur Abdhidharma Texts: A Philological Study, Kyoto: Nakanishi Publishing.
• TEKİN, Ş. (1966). “Buyan Evirmek (Sevabın Tevcihi)”, Reşid Rahmeti Arat İçin, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara: 390-411.
• TEKİN, Ş. (1980). Buddhistische Uigurica aus der Yüan-Zeit, Teil II: Die uigurische Bearbeitung der Geschichte von Sadāprarudita und Dharmodgata Bodhisattva [Ein Auszug aus der Mahā-prajñā-pāramitā-Literatur], Budapest: Akadémiai Kiadó.
• TEZCAN, S. (1974). Das uigurische Insadi-Sūtra, Berlin. (Akademie der Wissenschaften der DDR. Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie. Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients 6, Berliner Turfantexte: 3)
• TUGUŞEVA, L. Y. (2008). Sutra Obşinı Belogo Lotoso, Tyurkskaya Versiya, Faksimile Rukopisi, Transkripsiya Teksta, Perevod s Rannesrednevekovogo Tyurkskogo Yazıka, predislovie Primeçaniya, Moskva: Pamyatniki Pis’mennosti Vostoka.
• YUDAHIN, K. K. (1994). Kırgız Sözlüğü, Çev. A. TAYMAS, C. I-II, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ZIEME, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berlin. (Akademie der Wissenschaften der DDR. Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie. Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients, Berliner Turfantexte: 13)
• ZIEME, P. (1991). Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang: Studien zur alttürkischen Dichtung, Budapest: Akedémiai Kiadó.
• ZIEME, P. (1996). Altun Yaruq Sudur: Vorworte und das erste Buch, Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsūtra (Suvarṇaprabhāsottamasūtra), BT: 18. Turnhout (Belgien): Brepols Publishers.