DİPLOMASİ DİLİ OLARAK TÜRKÇE: KIRIM DİPLOMATİK YARLIKLARI

Yıl 2018, Cilt: 1 Sayı: 13, 382 - 400, 25.06.2018

Banu Başer

Öz

Devletlerin
resmî yazışma gelenekleri, onların uygarlık seviyeleri, idari teşkilatlanma
konusundaki başarıları, içişleri ya da dışişleri ile ilgili meseleleri çözme
yöntemleri, kültürel etkilenmeleri gibi konularda pek çok göstergeyi içerir. Bu
nedenle hem tarihî hem de çağdaş dönemlere ait resmî yazışmalar, söz konusu
devletlerin siyasi ve kültürel tarihi ve ayrıca dilleri konusunda da çok şey
söylerler. Bu anlamda, resmî yazışmalar üzerine yapılacak incelemeler hem tarih hem dilbilim hem de diplomatik
gibi bilim dallarına önemli katkılar sağlar.

Türk
dili, günümüzde ve tarihin uzun dönemleri boyunca Türk ve Türk soylu
devletlerce resmî yazışmalarda kullanılmıştır. Kendine özgü üslup ve rükün geleneğine sahip Osmanlı diplomasisinin dili,
büyük oranda Arap ve Fars geleneklerinin etkisinde şekillenmiştir. Kırım
Hanlığının diplomasi dili ise Uygur yazışma geleneğinden itibaren süregelen ve
Türk-Moğol imparatorluğu aracılığıyla hanlığa aktarılan Doğu Türk yazı dilinin
etkisindedir. Türk kültür tarihi ve bunun önemli bir parçası olan yazışma ve
diplomasi geleneğini temsil eden çok sayıda Kırım diplomatik yarlığı, Türk dilinin kendi yapısal işleyişi ve sözvarlığı ile oluşturduğu bir diplomasi
dilinin örnekleridirler. Denebilir ki; Türk dilinin büyük oranda öz kaynakları
ile oluşturduğu bir diplomatik dil varsa bu, Altın Orda Devleti ve onun
devamında da Kırım Hanlığının diplomasi dilidir. Bu çalışmada, Türk dilinin
devletlerarası diplomaside başarılı bir biçimde kullanımına ve yazı dili olarak
gelişimine tanıklık eden Kırım diplomatik yarlıkları incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Yarlık, Osmanlı Diplomatiği, Kırım Hanlığı Diplomatiği, Kırım Hanlığı Diplomatik Yarlıkları, Tarihî Kırım Türkçesi

Kaynakça

• ARAT Reşit Rahmeti, “Eski Türk Hukuk Vesikaları”, Journal de la Socete Finno-Ougrienne, No: 65, s. 11-77. (=“Eski Türk Hukuk Vesikaları”, Türk Kültürü Araştırmaları, I-1, s. 5-53, Ankara), 1964.
• DAĞ Ahmet Emin, Uluslararası İlişkiler ve Diplomasi Sözlüğü, Anka Yayınları, İstanbul, 2004.
• DAŞ Abdurrahman, “Ankara Savaşı Öncesi Timur ile Yıldırım Bayezid’in Mektuplaşmaları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 15, 141-168, 2004.
• DEVELİ Hayati, Osmanlı’nın Dili, Kesit Yayınları, İstanbul, 2009.
• DEVELLİOĞLU Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2004
• DİVİTÇİOĞLU Sencer, Kök Türkler -Kut, Küç, Ülüg-, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2000.
• DLT: ATALAY Besim, Divanü Lugat-it-Türk, C. I-V, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1985-1986.
• DONUK Abdülkadir, Eski Türk Devletlerinde İdarî ve Askerî Unvan ve Terimler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1988.
• ED: CLAUSON Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish, Oxford, 1972.
• GÖK Nejdet “Osmanlı Diplomatikasında Bir Berat Çeşidi Olan Ahidnameler ve Özellikleri”, Türkiye Günlüğü, S. 59, s. 97-113, 2000.
• GÖK Nejdet, “Osmanlı Diplomatikasında Ferman ve Berat Arasındaki Benzerlik ve Farklar”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S.XI, s. 211-226, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2001.
• GÖK Nejdet, “Osmanlı Beratları Kapsamında Diplomatika İlmi veya “İlm-i İnşâ”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 20, s. 731-746, Konya, 2008.
• GÖKBİLGİN M. Tayyib, Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1992.
• GÖMEÇ Saadettin, Kök Türk Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1999.
• İNALCIK Halil (2003), Osmanlı - Rus ilişkileri (1492 - 1700), Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği, http://www.vatankirim.net/yazi.asp?yazino=57 (e.t. 25.11.2012).
• İNALCIK Halil, “Reis-ül-küttab”, MEB İslam Ansiklopedisi, C. IX, s. 671 – 683, Ankara, 1964.
• İPŞİRLİ Mehmet, “Bitik”, İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, C. VI, İstanbul, 1992.
• KAFALI Mustafa, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayın no. 2085, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul, 1976.
• KAFESOĞLU İbrahim, Türk Millî Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2003.
• KALİMULLİNA Firdevs, “V.V. Vel’yaminov-Zernov’un Rusya Müslümanları Tarihinin İncelenmesine Katkısı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, Ankara, 2005.
• KB: ARAT R. Rahmeti, Kutadgu Bilig III İndeks (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), Türk Kültürünü Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1979.
• KE: ATA Aysu, Kısasü’l-Enbiya (Peygamber Kıssaları) II, Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997.
• KODAMAN Timuçin – AKÇAY, Ekrem Yaşar, “Kuruluştan Yıkılışa Kadar Osmanlı Diplomasi Tarihi ve Türkiye’ye Bıraktığı Miras”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 22, s.75-92, Isparta, 2010.
• KURAT Akdes Nimet, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki Altın Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Ait Yarlık ve Bitikler, İstanbul, 1940.
• KÜTÜKOĞLU Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Yay, İstanbul, 1994.
• LİGETİ Lajos, Bilinmeyen İç Asya, Çev. Sadrettin Karatay, TDK Yayınları, Ankara, 1998.
• NF: ATA Aysu, Nehcü’l-Feradis III (Uştmahlarnıng Açuk Yolı-Cennetlerin Açık Yolu) Dizin-Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998.
• ÖLMEZ Mehmet, “Dil Verileri Işığında soyurgal ve Kökeni”, Trans-Turkic Studies Festschrift in Honour of Marcel Erdal, s. 167-175, İstanbul, 2010.
• ÖNER Mustafa, “Yarlık Sözü Hakkında”, TİKA I. Uluslararası Türkoloji Sempozyumu, 31 Mayıs - 4 Haziran 2004, Simferepol – Kırım / Ukrayna, 2004.
• ÖZYETGİN A. Melek, Altınordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslup İncelemesi, TDK Yayınları, Ankara, 1996.
• ÖZYETGİN A. Melek, “Altınordu Hanlığı'nın Resmî Yazışma Geleneği”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. VIII, s. 819-830, Ankara, 2002.
• ÖZYETGİN A. Melek, Orta Zaman Türk Dili ve Kültürü Üzerine İncelemeler, Ötüken Yayınları, Ankara, 2005.
• ÖZYETGİN A. Melek, “Altın Orda Devlet Geleneğinde Uygur İzleri”, International Journal of Central Asian Studies, Festschrift to Commemorate the 80th Anniversary of Prof. Dr. Talat Tekin’s Birth, Vol. 13, Korea, 2009.
• REYCHMAN Jan - ZAJACZKOWSKI Ananıasz, Osmanlı-Türk Diplomatikası El Kitabı, Çev. Mehmet Fethi Atay, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay, İstanbul, 1993.
• RSI: RADLOFF Wilhelm, Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialekte (Opıt slovarya tyurkskix nareçiy), 4 c., St. Peterburg, 1893 – 1911.
• SAVAŞ Ali İbrahim, “Osmanlı Diplomatikasına Ait Name-i Hümayun, Ahidname-i Hümayun ve Mektup Tahlilleri”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 7, s. 219-251, Ankara, 1996.
• SINOR Denis, “Kök Türk İmparatorluğunun Kuruluş ve Yıkılışı”, Çev. Talat Tekin, Erken İç Asya Tarihi, Haz: Denis Sinor, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.
• ŞEN Serkan, Orhon, Uygur ve Karahanlı Metinlerindeki Meslekler Bağlamında Eski Türk Kültürü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Samsun, 2007.
• ŞSül.: ŞEYH SÜLEYMAN EFENDİ-Yİ BUHÂRÎ, Lugat-i Çağatay ve Türkî-yi Osmanî (1298), Türk Dilleri Araştırmaları Cilt 13 Özel Sayı Lugat-i Çağatay ve Türkî-yi Osmanî; Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari, Haz. Mehmet Ölmez, Mehmet Ölmez Yayınları, İstanbul, 2003.
• TAŞAĞIL Ahmet, Göktürkler, C. I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2003.
• TEKİN Şinasi, “Ög, Ögir-, Yarlıg, Yarlıka- Kelimelerinin Nerelerden Geldikleri Hakkında”, İştikakçının Köşesi, Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler, s. 218-228, Simurg, İstanbul, 2001.
• TMEN: DOERFER Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, C. I-IV, Wiesbaden, 1963-1975.
• USER ŞİRİN Hatice, “Türkçede Yaz- ‘Yazı Yazmak’ Fiili Üzerine”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: LXXXVIII, S: 634, s. 563-571, TDK, Ankara, 2004.
• USMANOV Mirkasym Abdulakhatovich, Jalovannıe Aktı Djuçieva Ulusa XIV-XVI vv. (XIV-XVI. Gasır Juçi Ulusınıñ Yarlıkaş Aktları), İzdatel’stvo Kazanskogo Universiteta, Kazan, 1979.
• VÁSÁRY Istvan, Az Arany Horda KancellΠrıΠya, Keleti ÉrtekezΨsek 3., Körösi Csoma TΠrsasΠg, Budapest, 1987.
• VEL’YAMINOV-ZERNOV Vladimir Vladimirovich, Kırım Yurtına ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlıglar ve Hatlar, Haz. A. Melek Özyetgin – İlyas Kamalov, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
• YTS: DİLÇİN Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK, Ankara, 1983.