TÜRKİYE’DEKİ KIRIM TATARLARI VE NOGAYLARIN (YENİDEN) KURDUKLARI YA DA YERLEŞTİRİLDİKLERİ KÖYLERİN ADLARINA DAİR BİR İNCELEME

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 667 - 686, 30.06.2025

Riza Tuncel

https://doi.org/10.37999/udekad.1659414

Öz

İnsan toplulukları, kendilerini kuşatan pek çok şey ve kavramda olduğu gibi yerleşim yerlerini de adlandırma gereği hissetmiştir. Toplumların yaşadıkları yerleri adlandırma biçimleri, herhangi bir yeri nasıl algıladıklarına da işaret ettiği için bilim insanlarının ilgisini çekmiş ve başta dilbilim olmak üzere tarih, arkeoloji ve coğrafya gibi çeşitli bilim dallarında kendine has çalışma alanları oluşturmuştur. Dilbilimin alt inceleme dallarından biri olan ad bilimin (onomastik) bir parçası olarak yer adları bilimi (toponomi) de bu konuyu dilbilimsel ölçütlerle anlamlandırma çabası olarak ortaya çıkmıştır. Kırım Hanlığı’nın 1736’da ilk kez Rus işgaline uğraması, XVIII. yüzyılın son çeyreği ile XIX. yüzyılın başlarında Kırım Hanlığı’nın hakimiyet sahasında yaşayan Kırım Tatarlarının ve Nogayların, vatanlarını terk etmesine neden olmuş, bu süreç Kırım’dan Osmanlı coğrafyasına yoğun göçlerle sonuçlanmıştır. Çalışmada Kırım Hanlığı’nın önceki hakimiyet alanından Osmanlı İmparatorluğu ve sonrasında Türkiye Cumhuriyeti’ne göçen Kırım Tatarı ve Nogay muhacirlerinin kurdukları ve yerleştirildikleri köylerin isimlendirilmesi incelenmiştir. Öncelikle ilgili muhacirlerin 294 adet köyün (yeniden) kurulumuna katkı sağladığı tespit edilmiştir. Ardından muhacirlerin köyü kuran unsur olup olmadıkları ve köye ad veren unsur olup olmadıkları bilgisi göz önünde bulundurularak köy adları, dilbilgisi ve leksik açıdan tasnif edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

adbilim , yer adları , Kırım Tatar , Nogay , köy adları

AN ANALYSIS OF THE VILLAGE NAMES FOUNDED OR (RE)SETTLED BY CRIMEAN TATARS AND NOGAIS IN TURKEY

Öz

Communities have long named not only the objects and concepts around them but also the places they inhabit. These naming practices reflect how people perceive their environment and have become a subject of scholarly interest across disciplines such as history, archaeology, geography, and linguistics. As a subfield of linguistics, onomastics includes toponymy—the study of place names—which has emerged as an effort to interpret this subject through linguistic criteria. The first Russian occupation of Crimean Khaganate in 1736 led to the displacement of the Crimean Tatars and Nogais particularly during the last quarter of the 18th century and the early 19th century. This process resulted in large-scale migrations from Crimea to Ottoman territories. This study investigates the naming practices of the villages (re)established by Crimean Tatar and Nogai migrants who migrated from the former domain of the Crimean Khanate to the Ottoman Empire and to the Republic of Turkey. Firstly, it was identified that the immigrants contributed to the (re)establishment of 294 villages. Subsequently, taking into account whether the migrants were the founding group of the village and whether they played a role in naming the village, the village names were classified from grammatical and lexical perspectives.

Anahtar Kelimeler

onomastik , toponymy , Crimean Tatar , Nogai , village names

Kaynakça

• Akbıyık, M. & Çakır, M. (2023). Şanlıurfa ili Hilvan ilçesi köy yerleşmelerinin toponimik analizi. Turkish Studies, 18 (3), 893-921.
• Akçakoca, F. A. (1945). Denizli’nin eski mahalle ve köy adları. İnanç Dergisi, 6 (132), 13-14.
• Akın, V. (1990). Trakya köy ve şehir adları üzerine bir inceleme. Türk Kültürü Dergisi, 329, 530-538.
• Aksan, D. (2009). Her yönüyle dil. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alkan, A. (2017). Siirt ilinin eski köy adları üzerine coğrafi bir inceleme. Türk Coğrafya Dergisi, 68, 63-76.
• Atmaca, E. & Güzel, Ö. (2018). Antalya’nın Korkuteli ilçesinin köy adları. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6 (15), 304-328.
• Ayhan, F. N. (2023). Bozkır barajı havzasında yer alan köylerde bitki adlarından oluşan yer adları. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 6 (Cumhuriyet’in 100. Yılı Özel Sayısı), 77-105.
• Başkan, Ö. (1970). Türkiye köy adları üzerine bir deneme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 18, 237-251.
• Bayrı, M. H. (1952). İstanbul ilinde yer adları III-köyler ve çiftlikler. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 39, 611-612.
• Bayrı, M. H. (1953). İstanbul ilinde yer adları-VIII-köyler, körfezler, göller, tahlisiye merkezleri. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 44, 700-702.
• Bozyiğit, A. E. (1992a). Kırıkkale İli Köy Yer Adları. Türk Halk Kültürünü Araştırmaları, Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Bozyiğit, A. E. (1992b). Kırşehir köy yer adları üzerine. Anadolu Folkloru, 13 (2), 523-527.
• Bulut, İ. (1996). Sorgun yöresi köy ve mevkii adlarının kaynakları. Akademik Araştırmalar Dergisi, 1 (3), 30-40.
• Çiftçi, F. (2022). Yer adları üzerine bir inceleme: Muş köy adları örneği. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 31, 706-721.
• Demir, T. B. (2019). Sivas ili bitki kökenli köy adları. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 5 (11), 411-424.
• Demirtaş, E., Yıldız, M. & Edi, A. (2021). Eleşkirt (Ağrı) çevresindeki köy yerleşmelerinin adlarının değişim süreci ve toponomik analizi. EKEV Akademi Dergisi, 87, 97-116.
• Dilmaç, A. T. (2019). Bartın köy adları üzerine bir inceleme. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bartın Üniversitesi.
• Doğru, A. M. (1978). Köy adları ve Anadolu’nun geçmişi. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 342, 8197-8199.
• Durgunay, B. (2018). Seydişehir ilçesinin köy adları üzerine bir inceleme. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 43, 77-104.
• Ercan, A. M. (2002). Yazılı ve sözlü kaynaklardan hareketle Gelibolu Yarımadası köy adları üzerine bir inceleme. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 23, 1-13.
• Eren, H. (1966). Türk yer adları – Sökü. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 13, 149-153.
• Gazimihal, M. R. (1958). Köy adlarımızın ışığı altında. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 110, 1756-1758.
• Gündüz Önal, A. & Yalkın, A. O. (2023). Burdur ili merkez ilçesine bağlı köy adları üzerine bir değerlendirme. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 11, 263-284.
• Gündüz Önal, A. (2024). Bitlis köy adlarının kökeni ve yapısı üzerine bir değerlendirme. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 14, 431-453.
• Işıktaş Sava, I. (2012). Hakan Kırımlı (2012), Türkiye’deki Kırım Tatar ve Nogay Köy Yerleşimleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara. Gazi Türkiyat, 11, 252-256.
• Işıtman, İ. R. (1945). Köy adları üzerine bir irdeleme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 3, 52-61.
• İnalcık, H. (2002). Kırım. İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İnalcık, H. (2017). Kırım Hanlığı tarihi üzerine araştırmalar 1441-1700. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karagel, E. (2024). Altınözü (Hatay) ilçesi köylerinin toponomi coğrafyası. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 16, 643-670.
• Karaoğlu, G. G. (2020). Toprağın dili: Ad bilimi çerçevesinde Sinop ili ilçe köyleri adları üzerine bir inceleme. Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 5 (3), 1-12.
• Karatay, Z. (1997). Kırım'ın önemi ve Kırım Tatar millî hareketi. Yeni Türkiye, 2 (16), 1510-1515.
• Kaya, B. (2019). Tomarza ilçesi köy adları üzerine bir değerlendirme. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 5 (11), 884-896.
• Kırımlı, H. (2012). Türkiye’deki Kırım Tatar ve Nogay köy yerleşimleri. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (2012). Osmanlıdan günümüze yer adları. Belleten, 76 (275), 147-166.
• Nihal, H. & Naci, A. (1928). Anadolu'da Türklere ait yer isimleri. Türkiyat Mecmuası, 2, 243-260.
• Oy, A. (1965). Tekirdağ’da yer adları: Ağaçalı-Akçahalil köyü. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 3905-3907.
• Oy, A. (1967). Tekirdağ ili yer adları: Bulgurlu köyü. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 4346.
• Oy, A. (1970). Tekirdağ ili köy adları: Balabancık ve Balabanlı köyleri. Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 5642.
• Örge Yaşar, F. (2017). Biga ilçesinde köy adlarının kaynakları. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5 (53), 165-182.
• Özdoğan, H. (2016). Kırklareli ili köy adları incelemesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kırklareli Üniversitesi.
• Özkaya, A. (1966). Gaziantep vilayeti köy, sokak, mahalle ve mevki isimleri toponomisi. (Bitirme Tezi). İstanbul Üniversitesi.
• Pilancı, H. (1996). Anadolu’daki Türkçe yer adları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi.
• Sarper, O. (2024). Toponomi açısından Çankırı köy adları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çankırı Karatekin Üniversitesi.
• Saydam, A. (1997). Kırım ve Kafkas göçleri (1856-1876). Türk Tarih Kurumu.
• Smirnov, N. A. (1946). Rossiia i Turtsiia v XVI-XVII vv. Moskovskogo Gosudarsvennogo Universiteta.
• Tekin, M. (1990). Hatay’da Türkmen aşiret ve oymaklarının adını taşıyan köyler, mahalleler. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 66, 187-191.
• Topal, E. & İbret, B. Ü. (2020). Köy adları açısından bir inceleme: Kastamonu merkez köy adları. Turkish Studies–Language and Literature, 15 (1), 463-476.
• Tuğluk, M. E. & Özfidan, T. (2022). Batman ili köy ve bağlı yerleşim birimleri yer adları üzerine bir değerlendirme. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 16, 464-487.
• Tunçel, H. (2000). Türkiye’de ismi değiştirilen köyler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (2), 23-34.
• Turan, A. (1991). Batı Trakya ve Doğu Anadolu köy adları üzerine bir mukayese. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 71, 167-177.
• Türk, O. & Koç, F. (2023). Adıyaman ili merkez köy adlarının semantik ve morfolojik tasnife göre değerlendirilmesi. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 18, 334-352.
• Üçer, S. & Koman, M. (1945). Konya ili köy ve yer adları üzerine bir deneme. Konya Halkevi Tarih ve Müze Komitesi Yayınları.
• Vardar, B., Güz, N., Öztokat, E., Rifat, M., Senemoğlu, O. & Sözer, E. (1980). Dilbilim ve dilbilgisi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yağmur, Ö. (2014). Höbek köyü yer adları üzerine bir inceleme. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 49, 243-264.
• Yaşar, O. & Örge Yaşar, F. (2010). Ayvacık, Bayramiç, Çan, Ezine ve Yenice (Çanakkale ili) ilçelerinde köy adlarının kaynakları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3 (11), 599-611.
• Yavuz, S. & Şenel, M. (2013). Yer Adları (Toponim) Terimleri Sözlüğü. Electronic Turkish Studies, 8 (8), 2239-2254.
• Yavuz Öz, D. (2018). Karadeniz Ereğli’ye bağlı köy adları üzerine bir inceleme. Türk Dünyası Araştırmaları, 120 (236), 55-76.
• Yund, K. (1964). Silifke’de köy adları ve kaynakları. İş ve Düşünce, 3 (297), 12-24.
• Yund, K. (1967). Ermenek’te köy adları. İş ve Düşünce, 32 (257), 6-8.
• Yücel, D. (2023). Sivas ili Zara ilçesi Kurucaabat köyü toponimi üzerine bir tasnif ve tahlil denemesi. The Journal of Academic Social Science, 138, 123-135.