KÖKENBİLİM VE TOPONOMİ IŞIĞINDA ÇEMİŞGEZEK

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 439 - 451, 28.03.2025

Ali Koç

https://doi.org/10.37999/udekad.1632689

Öz

Çemişgezek, Türkiye'nin doğusunda, Tunceli iline bağlı bir ilçedir. Tarihi oldukça eski dönemlere dayanan Çemişgezek, geçmişte çeşitli kültürlerin ve uygarlıkların etkisi altında kalmıştır. Çemişgezek, Osmanlı döneminde önemli bir yerleşim yeri ve yönetim merkezi olmuştur. Cumhuriyet dönemiyle birlikte de Tunceli'nin ilçesi haline gelmiştir. Kökenbilim (Etimoloji), kelimelerin tarihî kökenlerini ve nasıl değiştiklerini inceleyen bilim dalıdır. Kelimelerin anlam, yapı ve kullanımlarının zaman içindeki evrimi üzerine odaklanır. Toponomi de, yer isimlerinin kökeni ve anlamını inceleyen bilim dalıdır. Coğrafi yer adlarının tarihsel, kültürel ve dilsel gelişimini araştırır. Bu çalışma, Çemişgezek'in ismini ve bunun arkasındaki dilsel ve kültürel hikayeyi keşfetmek amacıyla hazırlanmıştır. Tarihin derinliklerinde iz sürerek, bu bölgenin isminin hangi dilsel katmanlar ve etkileşimler sonucu şekillendiğini anlatılmaya çalışılmıştır. İlk adımda, Çemişgezek'in tarihsel arka planına göz atarak, zaman içindeki değişimlerin bu toprakların adlarını nasıl biçimlendirdiği aktarılmış, daha sonra, dil yolculuğuna çıkarak, bu ismin etimolojik kökenlerine ve farklı dillerde nasıl çeşitlendiğine odaklanmaktadır. Bu bağlamda Çemişgezek adının dil özellikleri incelenerek, ismin bu topraklarda kökleşmesinde Türk dili ve diğer dillerin dil kurallarının oynadığı rolü göstermektedir. Tarih boyunca, her isimde saklı olan hikayelerin Çemişgezek adında da hangi tarihsel ve dilsel zenginliklerle oluştuğu kökenbilim ve toponomi disiplinleriyle gösterilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Çemişgezek, etimoloji, toponomi, dilsel köken

ÇEMİŞGEZEK IN THE LIGHT OF ETYMOLOGY AND TOPONOMY

Öz

Çemişgezek is a district of Tunceli province in eastern Turkey. Çemişgezek, whose history dates back to ancient times, has been under the influence of various cultures and civilizations in the past. Çemişgezek was an important settlement and administrative center during the Ottoman period. With the Republican period, it became a district of Tunceli. Etymology is a branch of science that examines the historical origins of words and how they have changed. It focuses on the evolution of the meaning, structure and usage of words over time. Toponomy is the study of the origin and meaning of place names. It investigates the historical, cultural and linguistic development of geographical place names. This study aims to explore the name of Çemişgezek and the linguistic and cultural story behind it. By tracing the depths of history, we have tried to explain the linguistic layers and interactions that shaped the name of this region. In the first step, it looks at the historical background of Çemişgezek and how changes over time have shaped the names of this land, and then, by embarking on a linguistic journey, it focuses on the etymological origins of this name and how it has varied in different languages. In this context, by examining the linguistic features of the name Çemişgezek, it shows the role played by the linguistic rules of the Turkish language and other languages in the rooting of the name in these lands. Through the disciplines of etymology and toponomy, the historical and linguistic richness of the stories hidden in every name throughout history is shown in the name of Çemişgezek.

Anahtar Kelimeler

Çemişgezek, etymology, toponomy, linguistic origin.

Kaynakça

• Aksoy, G. (2016). Dersim, Alevilik, Ermenilik, Kürtlük. İletişim Yayınları.
• Arifoğlu, Y. (2020). Adlandırma, Toponomi ve Anadolu’nun Türkleşmesindeki Adlandırma Geleneği. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 46, 123-134. https://doi.org/10.17498/kdeniz.701681.
• Aşan, M. B. (1992). Elazığ, Tunceli ve Bingöl İllerinde Türk İskân İzleri (XI-XIII. Yüzyıllar). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Aydın, Ö. T. (2023). Tunceli Burmageçit ve Aktuluk Köylerinin Folkloru. Gece Kitaplığı.
• Caferoğlu, A. (1966). Aydın İli Ağızlarından Örnekler Etnografya Bakımından Özellikleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 13, 1-28.
• Çelebi, E. (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. C.3. 1. Hazırlayan: Y. Dağlı-S.A. Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Danık, E. (2010). İşuwa’dan Tunceli’ye Tarih ve Kültür. Şükran Danık.
• Dıvrak, U. (2018). XIX. Yüzyılda Çemişgezek Merkez ve Köylerinin Gayrimüslim Nüfusu. Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (13), 104-119.
• Efe, K. (2021). Tonyukuk Yazıtındaki Adların Eski Uygur Türkçesi Metinlerindeki Örnekleriyle Karşılaştırılması ve Ad Bilimsel İncelemesi. The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS), 6 (3), 173-198. https://doi.org/10.30568/tullis.1010570.
• Ekici, M. F. (2022). Çemişgezek Masallarında Olumsuz Tipler. Folklor Akademi Dergisi, 5(3), 591-602. https://doi.org/10.55666/folklor.1184612.
• Eröz, M. (1984). Sosyolojik Yönden Türk Yer Adları. Türk Yer Adları, Sempozyumu Bildirileri, KBY.
• Gökalp, K. (2014). Dünden Bugüne; Çemişgezek’ten Esintiler. Baskı Grafikkent.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye’de Etimolojik Sözlük ve Sözcük Etimolojisi Üzerine Yayımlanan Makalelere Dair Bir Bibliyografya Denemesi. Belleten, 55 (2), 35- 66.
• Habibli, R. (2009). Ad Bilimsel Birimler ve Sosyal Etmenler, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 28, 33-38. Işık, Y. (2012). Tunceli Folkloru. Tunceli Valiliği.
• Kaya, A. (2010). Başlangıçtan Günümüze Dersim Tarihi. Demos Yayınları.
• Koç, Ali. (2022). Tunceli İli Yer Adları. Duvar Yayınları.
• Kunt, M. (1978). Sancaktan Eyalete. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Mateos, U. (1987). Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigor’un Zeyli. (Çev. Hrant D. Andreasyan). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özbek, A. (1997). Bütün Yönleri ile Çemişgezek. Çemişgezek Kalkındırma ve Güzelleştirme Derneği Yayınları.
• Sarıtaş, S. (2009), Balıkesir Üniversitesi Öğrencilerinin Günümüzdeki Adlar ve Ad Verme Hakkındaki Görüşleri, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12 (21), 422-433.
• Sertkaya, O. F. (2012). Etimoloji Nedir - Ne Değildir ve İsimden İsim Yapan +ay /+ey Eki Üzerine. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19 (1), 43-72. https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000235.
• Şenel, M. (2010). Gaziantep İlinin Yakın Taşınmış (Paralel) Yer Adları. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergisi (5), 1-7.
• Şahin, G. (2010). Türkiye’de Yapılmış Toponomi Çalışmaları. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3 (4), 134-156.
• Şahin, İ (2011). Yeradbilimi Araştırmalarında Mikrotoponominin Önemi ve Araştırma Yöntemi: Tırnak Köyü (İçel/ Gülnar) Örneği. Turkish Studies, 6 (1), 1807-1830. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2076.
• Şahin, İ. (2013). Türkiye yeradbiliminde terim ve tür sınıflandırması sorunları. Avrasya Terim Dergisi, 1(1), 46-58. Şahin, İ. (2015). Adbilim. Pegem Akademi.
• Tosun, İ. & Koç, A. (2017). Tunceli İli Adlarının Köken, Yapı ve Anlamları. Turkish Studies, 12 (34), 411-421. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12596.
• Tosun, İ. (2024). Çemişgezek, Hozat ve Pertek Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük). Kriter Yayınevi.
• Turan, D. (2021). Yazınsal Onomastik ve Çocuk Yazını Çevirisinde Kişi Adlarının Çevrilebilirliği Üzerine. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (45), 101-122. https://doi.org/10.21497/sefad.943916.
• Umar, B. (1993). Türkiye’deki Tarihsel Adlar. İnkılap Kitapevi.
• Ünal, M. A. (1999). XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, M. (2006). Uşak İli ve İlçeleri Yerleşim Yeri Adları (Orun)’nın Yapı ve Köken Bakımından İncelenmesi. [Yüksek Lisans Tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• Yıldırım, N. (2012). İran Mitolojisi. Pinhan Yayıncılık.
• Yılmazçelik, İ. (1999). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Dersim Sancağı. Çağ Ofset.