Ebû Bekir Râzî’nin Doğa Görüşü

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 36 - 62, 24.11.2025

Selime Çınar

Öz

Bu makale, Ebû Bekir Zekeriyyâ er-Râzî’nin doğa görüşünü ve bu görüşün İslam felsefesi ile kelamı arasındaki konumunu analiz etmektedir. Makalenin temel problemi, Râzî’nin doğa görüşünü ortaya koymak ve bu görüşün, onu filozoflar ve kelamcılar arasında “ara bir konuma” yerleştirip yerleştirmediğini tespit etmektir. Râzî, günümüze eksik ulaşan Makâle fî Mâ ba‘de’t-tabîa adlı eserinde, doğanın canlı, bilinçli, iradeli ve kadir olmadığı gerekçesiyle gerçek bir fail olamayacağını savunur. Ona göre hakiki failler, ancak bu sıfatlara sahip olan Bârî Teâlâ ve Nefs’tir. Bu radikal red, ilk bakışta âlemdeki nedensellik ilişkilerini inkâr eden ve tüm fiilleri doğrudan Tanrı’nın iradesine bağlayan Eş‘arî kelamcıların “âdet teorisi”ne yaklaştığı izlenimi verir. Ancak makale, Râzî’nin reddettiği şeyin mutlak anlamda nedensellik değil, Yeni-Eflâtuncu kökenli, âleme nüfuz eden ve onu yöneten tümel bir cevher olan aşkın bir doğa anlayışı olduğunu iddia eder. Râzî, bu aşkın doğayı reddederken, Aristotelesçi-İskenderiyeli geleneğe uygun olarak, unsurların kendine özgü hareketlerinden (aşağı/yukarı gitme gibi) sorumlu olan içkin doğayı (tab‘) kabul etmektedir. Dolayısıyla onun reddi, fiziksel nedenselliğin inkârı değil, metafizik düzeydeki yanlış bir fail atfının tenkididir. Motivasyonu, dehrîlerin âlemin kendi kendine yeten ve Tanrı’yı dışlayan bir doğa tarafından yönetildiği iddialarını çürütmektir. Amacı, kelamcılarda olduğu gibi mucizeler için zemin hazırlamak değil, failliği akıl, irade ve hayat sahibi olan Tanrı ve Nefs’e hasretmektir. Dolayısıyla kelamcılara çok benzeyen bir doğa görüşü söz konusu olsa da diğer görüşleri ile filozoflar zümresine dâhil edilebileceği görünmektedir. Ayrıca Râzî’ye ara konumun hasredilmesi İslam düşünürlerinin görüşlerindeki çeşitlilik dikkate alındığında isabetli görünmemektedir.

Anahtar Kelimeler

Ebû Bekir Râzî , İslam Felsefesi , doğa , nedensellik , aşkın doğa , içkin doğa

Abū Bakr al-Rāzī’s Account of Nature

Öz

This article analyzes the view of nature held by Abū Bakr al-Rāzī and its place between Islamic philosophy and theology. The main aim of article is to posit his account of nature and by that his place between the philosophers and the theologians. In his extant work, Maqāla fī Mā baʿda al-Ṭabīʿa, al-Rāzī argues that nature cannot be a true agent because it lacks life, consciousness, will, and power. Only God and the Soul who possess these attributes, are genuine agents. This denial initially seems to align him with Ashʿarite theologians and their custom theory, which denies inherent causality and attributes all events directly to God's will. However, the article contends that what al-Rāzī rejects is not causality or nature per se, but rather a transcendent nature—a universal, substance permeates and governs the cosmos, stemming from Neoplatonic thought. While rejecting this t nature, al-Rāzī accepts an immanent nature (ṭabʿ), which accounts for the specific, innate movements of elements Thus, his denial is not a negation of physical causality but a critique of misattributing agency at the metaphysical level. Al-Rāzī's primary motivation was to refute the claims of materialist who argued that a self-sufficient nature governed the cosmos, excluding God. His aim was not to establish grounds for miracles, as in kalām, but to reserve agency for beings possessing intellect, will, and life. Therefore even if his ideas were close to those of some Mutazili theologians he would still be included amog philosophers. Attributing the intermediate position solely to him seems not adequate when considered the variety of ideas of Islamic thinkers.

Anahtar Kelimeler

Abū Bakr al-Rāzī , Islamic Philosophy , nature , causality , transcendent nature , immanent nature

Kaynakça

• Adamson, Peter. “Against Nature: Two Critics of Naturalism in the Islamic World”. State and Nature: Studies in Ancient and Medieval Philosophy, ed. Peter Adamson & Christof Rapp. Boston: De Gruyter, 2021, 343-364.
• Adamson, Peter. Al-Rāzī. New York: Oxford University Press, 2021.
• Akyüz, Turgut. Ebûbekir Zekeriyyâ Er-Râzî’nin Felsefî Görüşleri. İstanbul: Ravza Yayınları, 2017.
• Âmirî, Ebü’l-Hasan. “el-Mecâlisü’s-seb‘ beyne’ş-şeyh ve’l-Âmirî”. neşr. ve çev. M. Cüneyt Kaya, Bir ve Çok Âmirî Felsefesinde Tanrı ve Âlem, İstanbul: Klasik Yayınları, 2017, 99-147.
• Aristotele. Parts of Animals. çev. William Ogle. Londra: K. Paul, Trench & co, 1882.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Aristoteles. Gökyüzü Üzerine. çev. Saffet Babür. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2013.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi 1 Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân. Fihristi Kütübi Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî el-Mutabbib ve ağrâzihâ. Londra: British Library, Oriental Manuscripts, 5479, 108b-113a.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân. Tahkîk mâ li’l-hind Bîrûnî’nin gözüyle Hindistan, çev. Kıvameddin Burslan, haz. Ali İhsan Yitik, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân. Tahkîk mâ li’l-hind, (yy.), (ty.). Cornford, Francis Macdonald. Platon’un Kozmolojisi Timaios Çevirisi ve Açıklaması. çev. Özgüç Orhan. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2022.
• Çınar, Selime. “Doğa Kavramı Araştırmaları İçin Yeni Bir Kavram Çerçevesi Önerisi: İçkin ve Aşkın Doğa Ayrımı”. Genç Mütefekkirler Dergisi, 6/4 (Aralık 2025).
• Çınar, Selime. İbn Sînâ’da Doğa Kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Das, Aileen R. Galenos ve Platon’un İslam Düşüncesindeki Alımlanışı. çev. Merve Nur Yaman. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2021.
• Demir, Osman. “Adet Teorisi”. Metafizik, haz. Ömer Türker. 3/1150-1164. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• er-Râzî, Ebû Hâtim. “Ebû Hâtim er-Râzî ile Ebû Bekir er-Râzî Arasında Geçen Tartışma”. çev. Mahmut Kaya. Felsefe Risâleleri: Ebubekir Zekeriyyâ er-Râzî. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• er-Râzî, Ebû Hâtim. “el-Münâzârât beyne Ebû Hâtim er-Râzî ve Ebû Bekir er-Râzî”. çev. Paul Kraus. Resâilü Felsefiyye li Ebûbekir Muhammed b. Zekeriyya er-Râzî. Kâhire: Câmiatü Fuad el-Evvel, 1939.
• İbn Ebî Usaybia. Uyûnu’l-enbâ fî tabakâti’l etibbâ. thk. Nizar Rıza. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-hayât, [t.y.].
• İbn Sînâ. Fizik I, çev. Muhittin Macit ve Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İbn Sînâ. İşaretler ve Tembihler. çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbnü’n-Nedim. el-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mutezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2023.
• Karaman, Hüseyin. “Harrân Okulu Ebubekir Zekeriyyâ er-Râzî’nin Felsefi Düşüncesine Kaynaklık Etmiş Midir?”. I. Harrân Okulu Sempozyumu. 1/177-185. Şanlıurfa: Harrân Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, 2006.
• Kaya, Mahmut. Felsefe Risâleleri: Ebubekir Zekeriyyâ er-Râzî. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Kraus, Paul. Resâilü Felsefiyye li Ebûbekir Muhammed b. Zekeriyya er-Râzî. Kâhire: Câmiatü Fuad el-Evvel, 1939.
• Kraus, Paul. Risâle li’l-Bîrûnî fî fihristi kütübi Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî. Paris: Matbaatü’l-kalem, 1936.
• Martijn, Marije. Proclus on Nature Philosophy of Nature and Its Methods in Proclus’ Commentary on Plato’s Timaeus. Leiden: Brill, 2010.
• Merzûkî, Ebû Ali Ahmed. Kitâbu’l-Ezmine ve’l-emkine. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1996.
• Philoponus, Aganist Aristotle on Eternity of the World. çev. Christian Wildberg. Londra: Bloomsbury Publishing, 2014.
• Philoponus. Against Proclus’s “On the Eternity of the World 1-5, çev. Michael John Share, Ithaca: Cornell University Press, 2005.
• Pines, Shlomo. İslam Atomculuğu. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Plotinos. Üsûlûcyâ Aristoteles’in Teolojisi. çev. Cahit Şenel. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
• Plotinus. The Enneads. çev. Stephen Mackenna. Londra: Faber and Faber Limited, 1969.
• Râzî, Ebû Bekir. “[Meta]fizik Üzerine Makale”. çev. Mahmut Kaya. Felsefe Risâleleri: Ebubekir Zekeriyyâ er-Râzî. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Râzî, Ebû Bekir. “Makâle fî Mâ ba‘de’t-tabîa”. neşr. Paul Kraus. Resâilü Felsefiyye li Ebûbekir Muhammed b. Zekeriyya er-Râzî. Kâhire: Câmiatü Fuad el-Evvel, 1939.
• Râzî, Ebû Bekir. Medhal ilâ sınâ‘ati’t-tıb. thk. Muhammed Mehdî İsfehânî. Tahran: Müessese-i Mütâla‘âti Târih-i Pezeşkî, 2009.
• Râzî, Ebû Bekir. Şükûk ‘alâ Câlînûs. thk. Mustafa Lebîb Abdülganî. Kahire: Dâru’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2005.
• Râzî, Fahreddîn. Metafizik (el-Metâlibu’l-âliye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî) 4-6. çev. Ekrem Demirli vd., İstanbul: Fikriyat Yayınevi, 2022.
• Tiryaki, Kübra Bilgin. “Ebu Bekir er-Râzî Düşüncesinde Mizaç Teorisi”. İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri. ed. M. Zahit Tiryaki-Kübra Bilgin Tiryaki. İstanbul: İLEM Yayınları, 2022, 75-104.
• Türker, Ömer. “Gazzâlî Sonrası Kelam Geleneği”. İslam Düşüncesi Atlası, 3/825-45, genişletilmiş 4. basım, İstanbul: Konya Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2022.
• Türker, Ömer. İslam Felsefesine Konusal Giriş. İstanbul: Bilay Yayıncılık. 2020.