Uygur Sihir Masallarındaki Kılavuz: Bovay

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 118 - 132, 31.05.2025

Fatoş Yalçınkaya

https://doi.org/10.61729/uhad.1652154

Öz

Masallar bir toplumun kültürel hafızasının ürünleridir. Geçmişten izler taşıyan, geçmiş ile gelecek arasında bağ kuran masallar özellikle sihir masalları toplumun mensup olduğu dini inanç sisteminden izler taşır. Masallarda yer alan bazı olağanüstü varlıklar mitik dönemdeki inançsal sistemin masallara yansımasıdır. Sihir masalları birçok olağanüstü varlık, tip ve motif içerir. Türk dünyası masallarında yer alan olağanüstü yardımcılardan biri yol gösteren, aksakallı, yaşlı, bilge kişidir. Bu karakterlerden biri olan bovay (yaşlı, aksakallı) ilahi özelliklere sahip bir tiptir. Mitik dönemin izlerini taşıyan bu iye, çeşitli sınavlardan geçmiş temiz yürekli insanlara yardım eden aksakallıdır. Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleriyle bu iye Hızır adını alır. Hızır tipiyle bütünleşerek yaşamaya devam eder. Kadim bir geçmişe ve anlatı geleneğine sahip olan Uygurların masallarında da bovay tipine rastlanır. Bovay zamanla Hızır Bovay daha yakın zamana gelince ağırlıklı olarak Hızır şeklinde anlatılarda kendine yer bulur. Masallarda kahramanın yolculuğa çıktığı zaman yolculuğun çeşitli aşamalarında bu ilahi tiple karşılaşır. Fakat Hızır Bovayla karşılaşan hiç kimse onun Hızır olduğunu anlamaz. Hızır aniden ortadan kaybolduğu zaman yardım edenin Hızır olduğu o zaman anlaşılır. Uygur halk bilimciler masaldaki tipleri sınıflandırırken Hızır ve perizatları ilahi obrazlar başlığı altınca ele alıp incelemişlerdir. İlahi obrazlar sadece masallarda değil, mitik anlatılar, destanlar, efsaneler ve memoratlarda sıkça rastlanan tiplerdir. Genellikle masallardaki olağanüstülük bu tiplerin yardımıyla çözülür. Bu sebepten masalların olmazsa olmazlarındandırlar. Bovay bir kılavuzdur. Kahramana yardım eden, onu doğru yola sevk eden, zaman zaman ona ilahi mesaj ya da sihirli nesne getiren kişidir. Bovay, ilahi mesaj ve kutsal emanet (sihirli nesneler) taşıyan bir velidir. Eski inanç sistemlerindeki kam, ak şaman olan bu kılavuz tip tek Tanrılı dinlerin kabulüyle birlikte bir nebi ya da veli tipine dönüşür. Çalışmamızda Uygur sihir masallarındaki ilahi obraz olan bovayın masallardaki işlevi üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Bovay , Hızır , ilahi obraz , Uygur , masal

The Guide in Uighur Fairytales: Bovay

Öz

Fairy tales are the products of a society's cultural memory. Fairy tales that bear traces of the past and establish a connection between the past and the future, especially magic tales, bear traces of the religious belief system to which the society belongs. Some extraordinary beings in fairy tales are the reflection of the belief system of the mythical period in fairy tales. Tales of magic contain many extraordinary beings, types and motifs. One of the extraordinary helpers in the tales of the Turkish world is the gray-bearded, old, wise person who guides. One of these characters, bovay (old, gray- bearded), is a type with divine characteristics. This owner, bearing the traces of the mythical period, has a black beard and helps pure-hearted people who have passed various tests. When the Turks accepted Islam, this character took the name Hızır. Hızır continues to live by integrating with his type. The bovay type is also seen in the tales of the Uigur who have an ancient history and narrative tradition. Over time, Bovay finds a place in narratives as Hızır Bovay, more recently, finds its place in narratives mainly in the form of Hızır. In fairy tales, when the hero goes on a journey, he encounters this divine type at various stages of the journey. But no one who encounters Hızır Bovay realizes that he is Hızır. When Hızır suddenly disappears, it becomes clear that the person who helped him was Hızır. While classifying the types in the tale, Uighur folklorists examined Hızır and fairies under the title of divine typs (characters). Divine tips (characters) are frequently encountered not only in fairy tales, but also in mythical narratives, epics, legends and memorates. Usually, the extraordinariness in fairy tales is solved with the help of these types. For this reason, they are an indispensable part of fairy tales. Bovay is a guide. He is a the person who helps the hero, guides him to the right path and occasionally brings him a divine message or a magic object. Bovay is a guardian who carries divine messages and relics (magic objects). This guide type, which is the kam, white shaman in old belief systems, turns into a prophet or guardian type with the acceptance of monotheistic religions. In our study, we will focus on the function of bovay, the divine type in Uighur magic tales.

Anahtar Kelimeler

Bovay , Hızır , Divine Type , Uighur , Tale.

Kaynakça

• AKIN, Bülent (2012). “Alpamış Destanı’nda Hz. Ali Tasavvuru”, Millî Folklor, S. 96, s. 19- 29.
• AKIN, Erdem (2021). “Sanal Ortamda Veli Kültünün Yeniden İnşası: Hacı Bektaş Veli Örneği”, Hacı Bektaş Veli Özel Sayısı. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 11, S. 4, s. 118-134.
• ASKER, Naile (2021). “Göroğlu Destanında Mistik ve Hami Yardımcılar: Hazreti Ali, Kalenderler, Erenler, Aksakallar”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, S. 97, s. 95- 110.
• AYDIN, Mehmet (1986). “Türklerde Hızır İnancı”, Necmettin Erbakan Üniversitesi Fakültesi Dergisi, S. 2, s. 51-77.
• BAYAT, Fuzuli (2012). Türk Mitolojik Sistemi (Kutsal Dişi- Mitolojik Ana, Umay Paradigmasından İlkel Mitolojik Kategoriler İyeler ve Demonoloji). II Cilt, 2. Basım, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• CAMPBELL, Joseph (2013). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. (çev. Sabri Gürses). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ÇETİN, İsmet (2002). “Türk Mitinde Kut İyesi Kıdır ve Medeniyet Değişikliğinde Kıdır’dan Hızır’a Geçiş”, Milli Folklor, S. 54, s. 30-34.
• ÇINAR, Ali Abbas (2020). “Alevilerde Hızır Kültü ve Ritüelleri”, Milli Folklor, S. 126, s. 63-74.
• DÖĞÜŞ, Selahattin (2015). “Anadolu’da Hızır-İlyas Kültür ve Hıdrellez Geleneği”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, S. 74, s. 77-100.
• DUMAN, Mustafa (2012). “Bozkurttan Hızır’a Türk Halk Anlatmalarında Kılavuz”, Milli Folklor, S. 96, s. 190-201.
• EBEY, Abdurahim ve Eḫmet Emin (haz.). (2006a). Yėril Tėşim Yėril Uyġur Ḫelḳ Çöçekleri. Urumçi: Şincan Ḫelḳ Neşriyati.
• EBEY, Abdurahim ve Eḫmet Emin (haz.). (2006b). Bulbulgoya Uyġur Ḫelḳ Çöçekleri. Urumçi: Şincan Ḫelḳ Neşriyati.
• EBEY, Abdurahim ve Eḫmet Emin (haz.). (2006c). Ecdiha Yigit Uyġur Ḫelḳ Çöçekleri. Urumçi: Şincan Ḫelḳ Neşriyati.
• EBEY, Abdurahim ve Eḫmet Emin (haz.). (2006d). Kiliç Batur Uyġur Ḫelḳ Çöçekleri. Urumçi: Şincan Ḫelḳ Neşriyati, s. 255-284.
• EBEY, Abdurahim ve Eḫmet Emin (haz.). (2006e). Méhri Niḳab Uyġur Ḫelḳ Çöçekleri. Urumçi: Şincan Ḫelḳ Neşriyati, s. 249- 267.
• ERK, Zohre Abdulvahit (2022). “Uygur Halk Masallarında Hızır Motifi”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S. 19, s. 60-67.
• EYSAN, Mehmet (1986). “Uyġur Ḫelḳ Çöçekliri Toġrisida Bazı Ḳaraşlirim”, Miras Dergisi, S. 3, sy.
• GENNEP, Arnold Van (1929). La Formation des Légendes. (éd. Ernest Flammarion). Paris.
• GÖKBULUT, Burak (2010). “Kıbrıs Türk masalları ile Uygur Türk masallar üzerine karşılaştırılmalı bir araştırma (inceleme-metinler”. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• GÜLTEN, Sadullah (2017). “Hızır-İlyas Zaviyeleri, Aya Yorgi ve Bektaşîler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 83, s. 81-100.
• GÜNAY, Umay Türkeş (1983). “Türk Masallarında Geleneksel ve Efsanevî Yaratıklar”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 1, s. 21-46.
• İNAYET, Alimcan (2007). Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz/ Celmoğuz. İzmir: Kanyılmaz Matbaası.
• İNAYET, Alimcan (2013). Uygur Halk Destan 2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İNAYET, Alimcan (2014). Uygur Halk Destan/Hikâyeleri Üzerinde İncelemeler. İstanbul: Gece Kitaplığı.
• İSMAYİL, Osman (1998). Ḫelḳ Éġiz Edebiyati Heḳḳide Umumiy Bayan. Urumçi: Şincañ Ḫelḳ Neşriyati.
• KILIÇ, Ebru (2014). “Uygur Türklerinin Destan ve Halk Hikâyelerinde Hızır Tipi”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S. 4, s. 45-55.
• KÖKSEL, Behiye (2012). “Dede Korkut Kitabı’nda Dinî-Mitolojik Yardımcı Kahraman Motifi”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 1, s. 73-88.
• KURBAN, Nur Ahmet (2017). “Uygur Türklerinin Dinî Kültürü ve İslâm Medeniyetine Katkıları”, The Journal of Academic Social Science Studies, S. 63, s. 267-281.
• MEHMET, Abdulhakim (2006). “Uygur halk destanları (icra merkezli ve karşılaştırılmalı bir araştırma”. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• MEHMET, Abdulhakim (2011). Uygur Halk Destanı Çın Tömür Batur (İnceleme-Metin). İzmir: Egetan Basım Yayın.
• MEHMET, Osman (1998). Ḫelḳ Éġiz Edebiyati Üzerine. Urumçi: Şincang Helk Neşriyati.
• NECİP, Emir Necipoviç (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. 3. Baskı. (çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1999). İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır İlyas Kültü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 39-40.
• ÖGER, Adem (2021). Uygur Efsaneleri (İnceleme ve Metinler). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• ÖZKAN, Tuba Saltık (2010). “Bamsı Beyrek ve Bey Böyrek Anlatılarında Arketip İmgeler”, Milli Folklor, S. 85, s. 81-90.
• PROPP, Vladimir (2001). Masalın Biçimbilimi. İstanbul: Om Yayınları.
• SADİK, Ablimet (2015). Cungo Ḫelḳ Çöçekleri Toplimi Şincañ Tomliri II, III, IV ve V. Ciltler. Urumçi: Şincañ Üniversitesi Neşriyatı.
• SADİK, Mehmetcan (1995). Uygur Halk Ağız İcadı Üzerine. Urumçi: Şincang Neşriyatı.
• SADİK, Muhemmetcan (1995). Uyġur Ḫelḳ Éġiz Edebiyati Heḳḳide. Urumçi: Şincañ Ḫelḳ Neşriyati.
• SADİḲ, Ablimit (haz.). (1999). Uyġur Ḫelḳ Çöçekliri 2. Urumçi: Şincan Ḫelḳ Neşriyati.
• TARİM, Osman İsmayil (2006). Uyġur Séhirlik Çöçekliri Heḳḳide Tetḳiḳat. Urumçi: Şincan Üniversitesi Neşriyati.
• Uyġur Ḫelḳ Çöçekliri 8 (1988). Urumçi: Şincan Ḫelḳ Neşriyati.
• YALÇINKAYA, Fatoş (2019). “Uygur Sihir Masallarındaki İslamî Unsurlar”, Ege Sosyal Bilimler Dergisi, S. 2, s. 43-54.
• YALÇINKAYA, Fatoş (2021). “Uygur Masallarındaki Seçilmişler ve Rüyaları”, Motif Akademi Halkbilim Dergisi, S. 35, s. 895-908.
• YALÇINKAYA, Fatoş (2021). Uygur Sihir Masallarının Tip ve Motif Yapısı (İnceleme). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• YENİASIR, Mustafa ve Burak Gökbulut (2017). “Eğitimsel Açıdan Uygur ve Kıbrıs Türk Masal Kahramanları Bağlamında İletilen Olumsuz Mesajlar”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 38, s. 307-324.
• ZAMAN, Nurmuhemmet ve Turġan Şavdur (haz.). (1999). Uyġur Ḫelḳ Çöçekliri 5. Urumçi: Şincan Ḫelḳ Neşriyati.
• ZUNUN, Mehemmet, RAHMAN, Abdulkérim (1982). Uyġur Ḫelḳ Éġiz Edebiyatiniñ Asasliri. Urumçi: Şincañ Ḫelḳ Neşriyati.
• ZUNUN, Siyit ve Abduraḫman Mömin (haz.). (1999). Uyġur Ḫelḳ Çöçekliri 4. Urumçi: Şincan Ḫelḳ Neşriyati.