“ŞAMANİZM” İN BİLİMSEL KAVRAM OLARAK TANIMLANMASI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 6, 52 - 61, 31.05.2021

İsmail Şenesen

Öz

“Şamanizm” sözcüğünün kavramsal anlamda ne zamandan beri kullanıldığı çok tartışılan bir konudur. Genelde “şaman” olarak yorumlanan ve toplayıcı yaşam tarzıyla birbirine bağlanan bu dinî biçimin kökenini, mağara resimlerine dayanarak, neolitik çağa ya da Tunç Devri’ne; hatta neandertal döneme kadar götüren oldukça iddialı teoriler vardır. Ancak bu konudaki en geçerli görüş, Şamanizm kavramının Taş Devri’nde ortaya çıktığını savunan görüştür. Bu durumda, uygulamalarının izleri daha sonra ortaya çıkan dinlerde de görülen Şamanizm kavramının bütün bu dinlerden daha eski bir geçmişe sahip olduğu söylenebilir. “Şaman”, kelimesi Sanskritçe’de “dilenci-rahip” veya “Budist rahip” karşılığındaki “sramana/çramana” Pali dilindeki biçimiyle “samana” kelimesinden Çince’ye “şamen” (bilge kişi) biçiminde geçmiş, Mançu-Tunguzca’da “şaman/haman” şeklini almıştır. Avrupalılar tarafından ortaya atılan “Şamanizm” kavramına iki ayrı anlam yüklenmiştir. Birincisi, Şamanizmin özünü esrimede değil, inanç dünyası ve uygulamadaki yerel coğrafik özelliklerde görerek dinî bir olguyu işaret eden Sibirya ve İç Asya’daki dar kapsamlı tanımıdır. Daha geniş kapsamlı olan ikinci tanım ise coğrafik sınırlamalar yapmadan esrime durumunun özünü temel bir kavrama dayandırır. Uzun zaman önce yapılan kaya resimlerindeki büyücülerin yâni şamanların tasvirlerine sadece Asya ve Sibirya’da değil Güney Amerika gibi farklı coğrafyalarda da rastlanmasına rağmen şamanların en kapsamlı ve karmaşık işlevlerine Asya’da rastlanır. Ancak bu durum, bilimsel bir sınıflandırma yapmak için yeterli değildir. Çünkü Asya’daki Şamanizm, asıl Şamanizm sayılsa bile farklı kıtalarda tespit edilen benzer ritüellerin buradakilerle bire bir benzerlik göstermediği görülür. Batılı gezginler tarafından aktarılan yüzeysel bilgilerle dilden dile yayılarak çok tanrılı bir din olarak tanımlanan ve binlerce yıldır var olduğu düşünülen Şamanizmin bir din olup olmadığı konusunda bir görüş birliği yoktur. Türklerin dinî tarihi üzerine araştırma yapan bazı araştırmacılara göre Şamanizm, gerçek anlamıyla bir din olmadığı halde yayıldığı coğrafyalarda din yerine geçmiş, gökteki ulu ruh Ülgen ile yeraltının güçlü ruhu Erlik ve bunlara bağlı öteki ruhlara dayanan bir dindir. Şamanizmin büyük dünya dinleri gibi kendi içinde bütünsellik gösteren bir din olarak nitelendirilebilmesi için coğrafik açıdan herhangi bir etnik grup ya da kıta için arz ettiği değerin aynı olması gerektiğini düşünenlere göre de bir din değil sadece bir inanç ve uygulamalar bütünüdür. Bu arada, temelini Avrasya Şamanizminin oluşturduğu, görev alanları ve fonksiyonları halk Şamanizminden farklı olan neoşamanist (yeni şamanist) olguların günümüzde sayısız şaman gruplarının icrasıyla diğer büyük dinler gibi Amerika ve Avrupa’nın büyük şehirlerinde hızla yaygınlaştığı görülmektedir. Böylelikle insanların Şamanizme bakış açıları giderek genişlemektedir. İnanç ile ilgili kavramlar bir tek kültür temel alınarak tanımlanamaz. Bir inanç kavramı, başka bir coğrafyaya aktarıldığında farklılıklarla karşılaşılması kaçınılmazdır. Bu durumda “Şamanizm, dindir ya da din değildir.” demek nasıl bir din kavramından yola çıkıldığına bağlıdır. Din saptaması büyük dinlere, özellikle İslam’a veya Hristiyanlığa dayandırılırsa Şamanizm bir din sayılamaz. Ancak dinin geniş anlamlı yani kriteri deneyüstü olan tanımından hareket edilirse din sayılabilir.

Anahtar Kelimeler

Kültür, Din, İnanç, Şamanizm, Neoşamanizm

An Evaluation On The Definition Of “Shamanism” As A Scientific Concept

Öz

There is an ongoing debate about for how long the term “shamanism” has been used conceptually. There are also very ambitious suggestions about the religious form of the concept’s origins that lead up to the Neanderthal period and the Bronze Age by incorporating the cave paintings in the Neolithic period where the collective lifestyle is generally interpreted as “shaman”. However, the most relevant approach is that the concept shamanism has actually emerged in the Stone Age In this case, it can be said that the concept of shamanism has an older history than all those religions in which the implications of shamanism have been later determined. The term “shaman” has passed into Chinese as “shamen” from a Sanskrit word “shramana / chramana” which means “beggar-priest” or “buddhist priest”, and from Pali word “shamana”, and it turned into “shaman/haman” in Manchu-Tunguz language. The views put forward by the Europeans have given two different meanings on the concept of “Shamanism”. The first approach is the narrow-scoped definition in Siberia and Central Asia, which points to a religious phenomenon by seeing the essence of shamanism in the world of beliefs and local geographical features in practice with excluding the mystery of the state of knowing. The second broader definition, on the other hand, bases the essence of the state of knowing on a basic concept without geographical limitations. Although the early depictions of sorcerers, namely shamans, in rock paintings are not only encountered in Asia and Siberia, but also in different geographies such as South America, shamans are depicted in Asian sources with their most comprehensive and complex functions. However, this is insufficient to make a scientific classification. Even though the Shamanism in Asia is considered as real shamanism, it is found that similar rituals observed in different continents do not have similarities with those in Asia. There is no consensus on whether shamanism is a religion since it is defined by western travelers superficially as a polytheistic religion that spreads through word of mouth for thousands of years. According to some researchers working on the religious history of Turks, although shamanism is not a religion in its true sense, it has been accepted as a religion in the geographies it spread based on Ulgen the great spirit of skies and Erlik the strong spirit of the underworld, and the other souls connected to them. On the other hand, shamanism is not just a religion but a whole of beliefs and practices for those who argue that shamanism requires to represent the same value for any ethnic group geographically or across a continent to be considered as a holistic religion like any other world-wide religions. Meanwhile, neo-shamanist (new shamanist) phenomena, the foundation of which is based on Eurasian Shamanism and functions and practices differ from folk shamanism, rapidly gains ground in the major cities of America and Europe today, with the performance of numerous shaman groups. Thus, people’s perspectives on shamanism are getting broader. Concepts related to faith cannot be defined on the basis of a single culture. When a concept of belief is transferred into another geography, it is inevitable to encounter differences. In this case, to be able to say “Whether shamanism is a religion” depends on what the concept of religion is based. Shamanism cannot be considered as a religion if the determination is made with regard to the major religions, especially Islam and Christianity. However, if the broader definition relying on transcendental criterion is regarded as the main base, it can be considered as a religion.

Anahtar Kelimeler

Culture, Religion, Faith, Shamanism, Neo-shamanism

Kaynakça

• Johansen, Rudolf Broby. Északi Sziklarajzok. Budapest: Gondolat Kiadó, 1979.
• Castañeda, Carlos. Don Juan Tanításai. Budapest: Gondolat Kiadó, 1991.
• Diószegi, Vilmos. “Samanizmus”, Sámánok és Kultúrák, Budapest: Gondolat Kiadó. 2006: 29-37.
• Drury, Nevill. Sámánok,Látnokok, Budapest: Édesvíz Kiadó, 1994.
• Eliade, Mircea. Le Chamanisme et Les Techniques Archaïques de L’extase, Paris:1951; a.mlf., Traité D’histoire Des Religions, Paris: 1974: 62-66.
• ____. Shamanism, Archaic Techniques of Extasy, New York: Pantheon Books 1964.
• ____. A Vallási Hiedelmek és Eszmék Története I, Budapeşte: Osiris,1994.
• ____. A Jóga, Európa, Budapeşte: Yyy. 1997.
• ____. Dinler Tarihi Sözlüğü, İstanbul: İnsan Yayınları,1997.
• Güngör, Harun. Şamanizm, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, C. 38: 325-328. Harner, Michael. A Sámán Útja. Budapest: Édesvíz Kiadó. 1997.
• Hoppál, Mihaly. Sámánok-Lelkek és Jelképek, Budapest: Helikon, 1994.
• Hoppál, Mihaly. Szathmári, Botond. ve Takács, Adam. (Ed.) Sámánok és Kultúrák. Budapest: Gondolat Kiadó, 2006.
• Hoppál, Mihaly. Avrasya’da Şamanlar, çev. B. Bayram, H. Ş. Ç. Çapraz, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Hultkrantz, Ake. A Definition of Shamanism, Yyy, Temenos, 1973: 25-37.
• İnan, Abdülkadir. Şamanizm Üzerine Notlar, TFA, İstanbul: C.15. 1973.
• Köprülü, Mehmet Fuad. Türk-Moğol Şamanizminin Tasavvufî İslâm Tarikatları Üzerindeki Etkisi, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 1, Ankara: 1996, 1-8.
• Nouiger, L.-R. Az Õskori Müvészete, In A Müvészet Kezdetei, Budapest: Corvina. 1990.
• Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi. İstanbul: Meydan Gazetecilik ve Neşriyat, 1973.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları. 2000.
• Okladnyikov, Alekszej ve Martinov, A. I. Szibériai Sziklarajzok. Budapest: Corvina, 1983.
• Rayman, Hayrettin. Yozgat Yöresinde Bazı Şamanik ve Kozmogonik İnançlar, Milli Folklor Dergisi, Sayı 60. 2003.
• Szathmári, Botond. “A Samanizmus Etnológiai Definíciójának Néhány Problémája”, Sámánok és Kultúrák içinde. Budapest: Gondolat Kiadó, 2006: 51-54.
• Vajda, L. Zur Phäseologischen Stellung des Schamanismus, Ural-Altaische Jahrbücher, 1959, 31: 456-485.
• Vértes, Edit. Szibériai Nyelvrokonaink Hitvilága, Budapest: Tankönyvkiadó. 1990.
• Vitebsky, Piers. A Sámán. Budapest: Magyar Könyvklub-Helikon, 1996.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm, İstanbul: Ötüken. 2006.