TÜRK KÜLTÜRÜNDEKİ ÖLÜM ALGISININ TABU VE KAÇINMA BAĞLAMINDA CENAZE TÖRENLERİNE ETKİLERİ

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 237 - 249, 30.11.2023

Şerife Yeniay Zübeyde Doğan Aykan Sancı

https://doi.org/10.61729/uhad.1367785

Öz

Cenaze törenleri, ölü bedenden hareketle ölüm olgusuyla iç içe geçmiş ritüellerdir. Bu ritüeller içerisinde ölüm korkusu ölü bedenden uzaklaşılarak bastırılamayacağı için gelenek bağlamında ölüm ruhunun bulaşacağına inanılan her şeye karşı duygusal sistemde büyüsel sakınmalar ile korkular bastırılmaya çalışılır. İnsanoğlunun evren tasavvuru ve ruh algısı mitik dönemde gelişmiştir. İlkeller doğum ve ölüm arasındaki sorunsalı mitlerle açıklamaya çalışarak içerisinde yaşadıkları dünyayı kendilerinde anlamlandırmışlardır. Bu açıdan insan türünün ilkel dönemlerinden beri var olan ölüm algısını ve algının cenaze törenlerini ne şekilde ve hangi düşüncelerle etkilediği araştırılmaya değer konulardandır. Yapılan çalışma, söz konusu bu bağlam üzerinde şekillenmiş olup Türklerin mitik döneminde oluşan evren tasavvuruna bağlı ruh algısının etkisi ile cenaze törenlerinde ölüme sebep olan ruhlardan büyüsel korunma yolları ele alınmıştır. Çalışmanın giriş bölümünde ölüm olgusu ve insanın zihninde yarattığı ruh algısı açıklanarak Türk kültüründe ölüm sonrası ruhun varlığını anlamlandıran mitik evren tasavvuru hakkında bilgiler verilmiştir. Ana konumuz olan Türklerin cenaze törenlerinde ruh algısına bağlı ölüm korkusu ölüm anında bedenden çıkan ve ölüme sebep olduğuna inanılan ruhlara karşı sergilenen tabu ve kaçınmalar Türk kültür coğrafyasında örnekleri ile açıklanmaya çalışılmıştır. Ölü beden üzerinden ruh ve ölüme sebep olduğuna inanılan ruhlara karşı sergilenen tabu ve sakınmalar aynı mitik kökten gelen Türk topluluklarında benzerlik göstermektedir. Günümüzde farklı inançlara sahip olan Türklerin cenaze törenlerinde ölüm korkusunu birbirine benzer sakınma ritüelleriyle bertaraf etmeye çalışması kan yoldaşlığı oluşturan mitik kökten gelmektedir. Ölen kişinin ruhunun belli bir süre evinin çevresinde dolaştığına dair inanış ölen kişiye duyulan sevgi ve korkuya bağlı bir zıtlık içinde cenaze törenleri esnasında ölüm korkusunu bastıran sakınma ritüellerine yansımıştır.

Anahtar Kelimeler

Ölüm, Ruh, Evren Tasavvuru, Mit, Cenaze Törenleri

THE EFFECTS OF THE DEATH PERCEPTION IN TURKISH CULTURE IN THE CONTEXT OF TABOO AND AVOIDANCE ON FUNERAL CEREMONIES

Öz

of death. In these rituals, since the fear of death cannot be suppressed by moving away from the dead body, in the context of tradition, fears are tried to be suppressed by magical avoidance in the emotional system against everything that is believed to be contaminated with the soul. death. Humanity's view of the universe and perception of the soul developed in the mythological period. Primitives made sense of the world they lived in by trying to explain the problematic between birth and death with myths. In this regard, the perception of death that has existed since the primitive ages of the human species and how and with what thoughts this perception is reflected in funeral ceremonies are topics worth researching. The study was shaped in this context, and the effect of the spirit perception based on the universe imagination that emerged in the mythological period of the Turks and the magical ways of protection from spirits that cause death in funeral ceremonies are discussed. In the introduction part of the study, the phenomenon of death and the perception of the soul created in the human mind is explained and information is given about the mythical universe imagination that gives meaning to the existence of the soul after death in Turkish culture. Our main topic, the fear of death arising from the perception of spirit in the funeral ceremonies of the Turks, the taboos and avoidances exhibited against the spirits that exit the body at the time of death and are believed to cause death, have been tried to be discussed. It will be explained with examples from Turkish cultural geography. Taboos and avoidances towards spirits believed to cause death through corpses are similar in Turkish communities that come from the same mythological roots. Today, Turks of different beliefs try to eliminate the fear of death with similar avoidance rituals in funeral ceremonies, which stem from the mythical origins of blood brotherhood. The belief that the soul of the deceased wanders around the house for a certain period of time, contradicting the love and fear felt for the deceased, is also reflected in the avoidance rituals that suppress the fear of death in funeral ceremonies.

Anahtar Kelimeler

Death, Soul, Conception of Universe, Myth, Funeral Ceremonies

Kaynakça

• AKKUŞ MUTLU, Suzan (2021). “Eski Önasya Toplumlarında Tütsü Kullanımı ve Kültürümüze Yansımaları”. Turkish Studies History, S. 16, s. 215-230.
• AKYOL, Neriman Senem (2006). “Adana (Merkez) Halk kültüründe halk inançları bayramlar ve törenler”. Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi.
• ALKIR, Yağmur (2020). “Bulgaristan Türklerinin halk inanışları: Şumnu ve çevresi”. Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi.
• ARIK, Durmuş (2012). Hıristiyanlaştırılan Türkler (Çuvaşlar). İstanbul: Berikan Yayınları.
• BAYAT, Fuzuli (2005). Mitolojiye Giriş. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• BAYAT, Fuzuli (2007). Türk Mitolojik Sistemi II. İstanbul: Ötüken Neşriyet.
• BAYDEMİR, Hüseyin (2009). “Özbekistan’da Ölüm Adetleri”. Turkish Studies, S. 4, s. 662-684.
• ÇİFTÇİ, Elife (2007). “Kahramanmaraş’ta büyü ile ilgili karşılaştırmalı bir araştırma”. Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• DEMİR, Turan (2023). Türk Kültüründe Geçiş Dönemleri Büyülerinin Mitolojik ve Dini Kökenleri. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• ELİADE, Mircea (2015). Doğuş ve Yeniden Doğuş, (çev. Fuat Aydın). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ENGİN, Abdulkadir (2019). “Ordu yöresine ait halk inançlarının dinler tarihi açısından değerlendirilmesi”. Yüksek Lisans Tezi, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi.
• EŞMELİ, İsmet (2006). “Muğla-Yatağan ve çevresi halk inanışları ve uygulamaları üzerine bir araştırma”. Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• GÜNAY, Ünver ve Harun Güngör (2003) Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dini Tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• GÜRER, Yunus (2008). “Kuluncak’ta yaşayan Alevilerde dini hayat ve yaygın halk inanışları”. Yüksek Lisans Tezi, Elâzığ: Fırat Üniversitesi.
• HARVA, Uno (2015). Altay Panteonu, (çev. Ömer Suveren). İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• İNAN, Abdulkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• KALAFAT, Yaşar (1998). Kuzey Azerbaycan- Doğu Anadolu ve Kuzey Irak’ta Eski Türk Dini İzleri. Ankara: Kütür Bakanlığı Yayınları.
• KALAFAT, Yaşar (1999). “Anadolu ve Yakın Çevresi Türk Halk İnançlarında Ölüm veya Halk İnançlarımıza Göre Yatır Ziyareti”, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu. İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınları, s. 239-267,
• KALAFAT, Yaşar (2009). İslamiyet ve Türk Halk İnançları. Ankara: Berikan Yayınevi.
• KARAASLAN, Mehmet (2011). “Kaşkay Türklerinde Ölümle İlgili Bazı İnanmalar ve Ölüm Öncesine Dair Uygulamalar”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, S.4, s. 329-344.
• KARANFİL GÜLDEMİR, Münevver (2008). “Afyon-Bolvadin ve çevresi halk inanışları ve uygulamalar”. Yüksel Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• KILIÇ, Enise (2010). “Osmaniye ili Düziçi ilçesi halk kültüründe halk inançları, bayramlar ve törenler”. Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• KİLLİ YILMAZ, Gülsüm (2007). “Hakaslarda Ölüm ile İlgili Gelenekler”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, S.4, s. 65- 87.
• AKKUŞ MUTLU, Suzan (2021). “Eski Önasya Toplumlarında Tütsü Kullanımı ve Kültürümüze Yansımaları”, Turkish Studies History, S. 16(2), s. 215-230.
• MALPAS, Jeff ve C. Robert Solomon (2006). Ölüm ve Felsefe, (çev. Nur Küçük). İstanbul: İthaki Yayınları.
• NASRATTINOĞLU, İrfan Ünver (2006). “Gagavuz Türlerinin Doğum ve Ölümle İlgili İnanışları”, Bal-Tam I. Uluslararası Balkan Türkolojisi Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Birlik Matbaacılık, s. 314-328,
• ÖLMEZ, Özlem (2008). “Türk folklorunda ölüm üzerine sosyolojik bir çalışma”. Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• ÖRNEK, Sedat Veyis (1971). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: AÜDTCF Yayınları.
• PELİN, Meryem (2020). “Edirne’de Pomak halk kültürü”. Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• POLAT, Kemal (2008). Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• POLATCAN, Mehmet (2006). “Pertek ve çevresinde yaygın halk inanışları”. Yüksek Lisans Tezi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi.
• ŞENESEN, İsmail (2015). “Adana halk inançlarında eski Türk inanışlarının izleri karşılaştırma-inceleme”. Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• ŞİMŞEK, Ali (2013). “Manavgat yöresi halk inanışları”. Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• ŞİŞMAN, Bekir (2002). “Samsun Yöresinde Geçiş Dönemleriyle İlgili Yaşayan Halk İnanışları ve Bunlara Ait Uygulamalar”, Erdem Dergisi-Türk Halk Kültürü Özel Sayısı III, S.39, s. 445-469.
• TRYJARSKİ Edward (2012). Türkler ve Ölüm, (çev. Hafize Er). İstanbul: Pinhan Yayınları.
• TÜRK, Vahit (1998). “Kazak Halk Kültürü ve Edebiyatından Örnekler”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 5, s. 121- 130.
• URAZ, Murat (1994). Türk Mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
• UYSAL, Yasin ve Mehdi Genceli (2021). “Türk Mitolojisinde Deus Absconditus ve Demiurglar”, Mitoloji Araştırmaları 3, (ed. İbrahim Gümüş). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• YILMAZ, Mehmet Ali (2005). “Aladağ halk kültürü araştırması”. Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.