Ancient Turkish Beliefs in Dīwān Lughāt Al-Turk and Mahmud Al-Kashgari's Approach Towards the Buddhist Uygurs

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 193 - 203, 30.11.2023

Onur Yılmaz

https://doi.org/10.61729/uhad.1375314

Öz

Dīwān Lughāt Al-Turk is Mahmud al Kashgari in a period when the Turks accepted Islam. Based on the thousands of words explained in the work, it is the first dictionary of the Turkish language written by acknowledged that there is an important accumulation revealing the life, food, relations, beliefs, economic activities, in short, the social and cultural structure of the Turks. In this regard, Dīwān Lughāt Al-Turk, beyond being a language study, is a "treasure" that serves as a source for many disciplines with the information it contains. Mahmud al Kashgari benefited from proverbs, legends, and poems in his work while explaining the meanings of words. Based on the explanations, one can learn about the cultural, religious, and political life of the period in which the work was written and interpret Kashgarli's approaches to these matters. Many researchers describe Kashgarli Mahmud as a righteous Muslim with Islamic knowledge based on the explanations in the work. Additionally, many statements in the work also reflect the existence of the Turkish people’s ancient religious beliefs. This study aims to evaluate the religious expressions regarding the Uyghurs in Dīwān Lughāt Al-Turk by comparing them with ancient Turkish beliefs and discussing them with the political and religious issues of the era and approach the existing perspectives with a different point of view.

Anahtar Kelimeler

Mahmud al Kashgari, Dīwān Lughāt Al-Turk, Ancient Turkish beliefs, Uyghurs, Buddhism

DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TE ESKİ TÜRK İNANÇLARI VE BUDİST UYGURLARA KARŞI KAŞGARLI MAHMUD’UN YAKLAŞIMI ÜZERİNE

Öz

Dîvânu Lugâti’t-Türk, Kaşgarlı Mahmud tarafından Türklerin İslam medeniyeti dairesine girdiği bir dönemde yazılan Türk dilinin ilk sözlük çalışmasıdır. Eserde açıklanan binlerce kelimeden hareketle Türklerin yaşayışlarını, yemeklerini, ilişkilerini, inanışlarını, ekonomik faaliyetlerini kısacası toplumsal ve kültürel yapısını gözler önüne seren önemli bir birikimin varlığı kabul edilmektedir. Bu yönüyle Dîvânu Lugâti’t-Türk, bir dil çalışması olmasının ötesinde içerisinde yer alan bilgilerle birçok disipline kaynaklık eden bir “hazine” niteliği taşımaktadır. Kaşgarlı Mahmud eserinde kelimelerin anlamlarını açıklarken atasözlerinden, efsanelerden ve şiirlerden yararlanmıştır. Açıklamalardan hareketle eserin yazıldığı dönemin kültürel, dinî ve siyasi yaşamı hakkında bilgi edinilebilmekte, Kaşgarlı’nın bu konulardaki yaklaşımları yorumlanabilmektedir. Birçok araştırmacı eserdeki açıklamalardan yola çıkarak Kaşgarlı Mahmud’u İslamî bilgiye sahip iyi bir Müslüman olarak tarif etmektedir. Bunun yanı sıra eserdeki birçok ifadede Türklerin eski dinî inançlarının varlığı da yansıtılmaktadır. Bu çalışma, Dîvânu Lûgati’t-Türk’te yer alan Uygurlarla ilgili dinî ifadeleri eski Türk inançlarıyla da karşılaştırarak dönemin siyasi ve dinî meseleleriyle tartışarak değerlendirmeyi ve mevcut bakış açılarına farklı bir pencereden yaklaşım göstermeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugât’it-Türk, Eski Türk inançları, Uygurlar, Budizm

Kaynakça

• ADALIOĞLU, H. Hüseyin (2009). “XI. Yüzyılda Kaşgar’dan Bağdat’a Türk Dünyası’nın Siyasi Durumu”. II. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara: TDK Yayınları, s. 1-16.
• AİNİDİNG, Nuerdun (2014). “Karahanlı Döneminde Uygur Türklerinde İslam Dini Eğitimi ve Din Adamları”. III. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi- Bildiriler Kitabı I, s. 177-184.
• AKÜN, Ömer Faruk (2002). “Kaşgarlı Mahmut”. TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, C.25, s. 9-15.
• BORATAV, Pertev Naili (2016). 100 Soruda Türk Folkloru. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• ÇAKMAK, Cihan (2020). “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Yer Alan Dinî ve Soyut Kavramlar”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 20, s. 87-99.
• ÇORUHLU, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• DANKOFF, Robert (1975). “Kāšġarī on the Beliefs and Superstitions of the Turks”. Journal of the American Oriental Society, Vol. 95, No. 1, pp. 68-80.
• ERCİLASUN, A. Bican (2009). “Dîvânü Lügati’t-Türk ve Uygurlar”. Turkish Studies, C. 4/8, s. 5-12.
• ERCİLASUN, A. Bican ve AKKOYUNLU, Ziyat (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar- Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Ziya Gökalp (2017). Türk Töresi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• GÜNAY, Ünver ve GÜNGÖR, Harun (2015). Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• GÜLENSOY, Tuncer (2011). Barbar Türkler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• İNAN, Abdulkadir (1971). “Dîvânu Lügat-it-Türk’te Şamanizmle İlgili Kelimeler”. Türk Kültürü, C.9, S. 100, s. 45–49.
• KAÇALİN, M. Sinan (1994). “Dîvânü Lugati’t-Türk”. DİA, İstanbul: TDV Yayınları, C.9, s. 446-449.
• KAFESOĞLU, İbrahim (2017). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kaşgarlı Mahmud (2005). Divânü Lugâti’t-Türk. (çev: Seçkin Erdi ve Serap Tuğba Yurteser). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (1995). “Kaşgarlı Mahmud ve Divanu Lugâti’t Türk”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar. Ankara: TDK Yayınları, C.1, s. 255-260.
• NALBANT, Mehmet Vefa (2013). “Türkçenin İlk Âlimi Kâşgarlı Mahmûd ve Eseri Dîvânu Lûgâti’t-Türk”. Yeni Türkiye, Türkçe Özel Sayısı, Kasım-Aralık, S.55, s. 278-286.
• ÖRNEK, Sedat Veyis (2016). Türk Halkbilimi. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• ÖZDEMİR, Nebi (2017). Kültür Bilimi ve Yönetimi. Ankara: Grafiker Yayınları.
• ROUX, J. Paul (2018). Türklerin Tarihi Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ____________ (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• SARI, İbrahim (2016). Kaşgarlı Mahmud. İstanbul: Net Medya Yayıncılık.
• ŞAHİN, Yusufcan (2016). “Karahanlıların Hükümdar Sülalesi Üzerine”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S.7, s. 85-103.
• TURAN, Osman (2018). Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• TURSUN, Nebijan (2013). “Kaşgarlı Mahmud’un Günümüz Uygur Milliyetçiliğine Katkısı”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S. 1/1, s. 121-134.