MODERN DÖNEM SÜNNİ VE ŞİÎ KAYNAKLARDA MUT’A NİKÂHI TARTIŞMASI -İBN AŞÛR VE TABÂTABÂÎ ÖRNEĞİ-

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: 1, 77 - 119, 15.06.2020

Mansur Yayla

Öz

Mut‘a nikâhının, cahiliyye döneminden İslâm’a intikal etmiş bir evlilik çeşidi olduğu hususunda İslâm uleması arasında ittifak vardır. Ancak bu evliliğin İslâm’ın tasarrufu ile kazandığı nihai hükmün ne olduğu konusunda Sünnî ve Şiî uleması arasında ihtilaf bulunmaktadır. Sünnî kaynaklara göre mut‘a nikâhı İslâm’ın ilk dönemlerinde uygulanmış olmasına rağmen daha sonra Hz. Peygamber tarafından kıyamet gününe kadar yasaklanmıştır. Şiî İmâmiye kaynaklarında ise bu nikâh türünün Hz. Peygamber tarafından hiçbir zaman yasaklanmadığı hatta süresiz evlilikle eş değer olduğu sadedinde yoğun bilgiler yer almaktadır.
Bu çalışmada öncelikle mut‘a nikâhının her iki gelenekteki hükmünün dayanakları incelenmektedir. Bu bağlamda son dönemde Sünnî ve Şiî düşünceyi temsil eden müfessirlerden İbn Âşûr ile Tabâtabâî’nin konu hakkındaki görüşleri incelenerek ortaya koydukları deliller sıhhat açısından tahlil edilmektedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla, İbn Âşûr’dan önce -Sahâbe dönemini istisna ederek- mut‘a nikâhının zaruret hallerinde bile caiz olduğunu ifade eden bir Sünnî âlim bulunmamaktadır. Ancak İbn Âşûr, bu nikâhın, savaş, gurbet, yolculuk gibi zaruret hallerinde caiz olduğu görüşünü savunmaktadır. Böylece Sünnî-Şiî uleması arasında bir problem olan Mut‘a nikâhı, İbn Âşûr’un söz konusu yaklaşımıyla birlikte Sünnî ulema içerisinde de bir tartışma konusuna dönüşmektedir.
İmâmiyye’nin muteber kaynaklarında Mut‘a nikâhının yasaklandığına hatta zina ile eşdeğer olduğuna dair pek çok sahih rivayet bulunmaktadır. Ancak bu rivayetler, inançlarıyla bağdaşmadığından Şiî uleması tarafından çoğunlukla görmezden gelinmiştir. Tabâtabâî de bu rivayetler hakkında sessiz kalmayı tercih ederken Sünnî kaynaklarda geçen mut‘a nikâhının yasaklandığına dair onlarca rivayeti ise çürütmeye çalışmaktadır. Diğer Şiî ulemadan farklı olarak Tabâtabâî, mut‘a nikâhının, günümüz şartlarında zina başta olmak üzere birçok gayri meşru cinsel birlikteliklerin önüne geçilmesi açısından bulunmaz bir alternatif ve lütuf olduğunu savunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sünnî, Şiî, İbn Âşûr, Tabâtabâî, Mut'a Nikâhı

Kaynakça

• Abdurrahmân ed-Devle, Hâzihi Hiye’l-Mut‘a Fahzarûhâ, 1. Baskı, Irak: b.y., 1428.
• Abdüsselâm et-Termânînî, ez-Zevâcü ‘inde’l-‘Arab fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm, Küveyt: ‘Âlemü’l-Ma‘rife, 1998.
• Ahmed ‘Avd Ebu’ş-Şebâb, Nikâhü’l-Mut‘a beyne’l-İbâhe ve’t-Tahrîm, 1. Baskı, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1428/2007.
• Ahmed b. Hanbel, Êbû Abdillâh b. Muhammed, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, 1. Baskı, thk: Şu’ayb el-Arnaûd, Ammân: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Ahmed b. Muhammed b. Îsâ el-Eş‘arî, en-Nevâdir, 1. Baskı, Kum: Medresetü’l-İmâm el-Mehdî, 1408.
• Atârudî, Azîzullâh, Müsnedü’l-İmâm er-Rıdâ, Kum: el-Mü’temirü’l-Âlemi, 1406.
• Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, 6. Baskı, İstanbul: İfav, 2012.
• Bahrânî, Yusûf, el-Hadâ’ikü’n-Nâdire fî Ahkâmi’l-‘İtreti’t-Tâhire, 2. Baskı, thk: Muhammed Takî el-İravânî, Beyrût: Dârü’l-Edvâ’, 1985.
• Behbûdî, Muhammed Bâkır, Sahîhü’l-Kâfî, 1. Baskı, Y.y.: ed-Dârü’l-İslâmiyye, 1401/1981.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî b. Mûsâ, es-Sünenü’l-Kübrâ, 3. Baskı, thk: Muhammed Abdülkâdîr Atâ, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn el-Hüsrevcirdî, Delâ’ilü’n-Nübüvve ve Ma‘rifetü Ahvâli Sâhibi’ş-Şerîa, 1. Baskı, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, t.y.
• Cassâs, Ebûbekir Ahmed b. Alî er-Râzî, Ahkâmü’l-Kur’ân, 4. Baskı, thk: Abdüsselâm Muhammed Alî Şâhîn, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1434/2013.
• Cenâbizî, el-Hâc Sultân Muhammed Sultân Alî Şâhi, Tefsîrü Beyâni’s-Se‘âde fî Makâmâti’l-‘İbâde, 2. Baskı, Beyrût: Menşûrâtü Müessesetü’l-E‘lemî, 1408/1988.
• Çuhacıoğlu, Abdülkadir, Kitap ve Sünnet Işığında Mut‘a Nikâhı, 2. Baskı, İstanbul: Kevser, 2012.
• Dağ, Mehmet, Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım, (İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “Mut‘a”, İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ebû Ca‘fer Muhammed el-Hasan, et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, thk: Ahmed Hübeyb Kasîr el-‘Amilî, Beyrût: Dârü İhyâ’i’t-Türâsi’l-‘Arabî, t.y.
• Ebû Hilâl el-‘Askerî, el-Hasan b. Sehl b. Saîd b. Yahyâ b. Mihrân, Mu‘cemü’l-Fürûki’l-Lüğa, 1. Baskı, thk: Beytullâh Beyât, Kum: Müessetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1412.
• Ebû Nadr Saîd b. Ebî ‘Arûbe, el-Menâsik li İbn Ebî ‘Urûbe, 1. Baskı, thk: Âmir Hasan Sabrî, Beyrût: Dârü’l-Beşâ’iri’l-İslâmiyye, 1412/2000.
• Ebû Nasr İsmâîl b. Hemmâd el-Cevherî el-Fârâbî, es-Sihâh Tâcü’l-Lüğa ve Sihâhü’l-‘Arabiyye, 4. Baskı, thk. Ahmed Abdulğafûr ‘Atâr, Beyrût: Dârü’l-‘İlm, 1407/1987.
• Erdebîlî, Muhammed b. Alî el-Garavî el-Hâirî, Câmi‘u’r-Rüvâ ve İzâhetü’l-İştibâhât ‘an’i-t-Turuk ve’l-İsnâd, 1. Baskı, Kum: Menşûrâtü Mektebeti Ayetillâh el-‘Uzmâ, 1403.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh, el-Müstedrek ‘ala’s-Sahîhayn, 1. Baskı, thk: Mustafâ Abdülkadir Atâ, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1411/1990.
• Halîfe Abîd el-Kelbânî el-‘Ummânî, Havle’l-Mut‘a, 1. Baskı, el-Bahreyn: Dârü’l-‘İsme, 1428/2007.
• Hemezânî, Muhammed b. Mûsâ b. Osmân b. Hâzim, el-İ‘tibâr fî Beyâni’n-Nâsih ve’l-Mensûh min’l-Âsâr, Y.y.: Matba‘atü Dâireti’l-Me‘arifi’l-Osmâniyye, 1359.
• Hillî, Cemâlüddîn Ebû Mansûr el-Hasan b. Yûsuf b. Mutahhar, Tehrîrü’l-Ahkâmi’ş-Şer‘iyye ‘alâ Mezhebi’l-İmâmiyye, 1. Baskı, thk: İbrâhîm el-Behâdirî, Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1420.
• Hillî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. İdrîs, Kitâbü’s-Serâ’ir el-Hâvî li Tahrîri’l-Fetâvâ, 1. Baskı, thk: Muhammed Mehdî, Kum: Mektebetü’r-Ravdeti’l-Haydariyye, 1429.
• Hillî, el-Hasan b. Yûsüf b. Alî b. el-Mutahhar, Hülâsatü’l-Akvâl fî Marifeti ‘İlmi’r-Ricâl, 1. Baskı, Kum: Müessesetü’t-Tab‘,1423.
• Hûî, es-Seyyid Ebu’l-Kâsım el-Mûsevî, Mu‘cemü Ricâli’l-Hadîs ve Tafsîlü Tabakâti’r-Rüvâ, 5. Baskı, Beyrût: Müessesetü’l-İmâm el-Hûî, 1403/1983.
• Hûî, es-Seyyid Ebû’l-Kâsim el-Mûsevî, el-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, 8. Baskı, İrân: Dârü Envâri’l-Hüdâ, 1401/1981.
• Hümeynî, Rûhullâh el-Müsevî, Tahrîrü’l-Vesîle, 1. Baskı, Dımaşk: Sefâratü’l-Cumhuriyyeti’l-İslâmiyye, 1998/1418.
• Hümeyni, Rûhullâh, Keşfü’l-Esrâr, 3. Baskı, trc: Muhammed el-Bindârî, Ürdün: Dârü ‘Ammâr, 1988.
• Hümeyrî, Ebu’l-Abbâs Abdullâh b. Cafer, Kurbü’l-İsnâd, Tahrân: Mektebetü Nînevî, t.y.
• Hürr el-Âmülî, Muhammed b. el-Hasan, Tefsîlü Vesâili’ş-Şia ilâ Tahsîl Mesâili’ş-Şeri‘a, 2. Baskı, thk: Seyyit Muhammed Rıdâ, Kum: Müessesetü Âli’l-Beyt, 1414.
• Hürr, el-Âmülî, Muhammed b. el-Hasan, el-Füsûlü’l-Mühimme fî Usûli’l-Eimme, 1. Baskı, thk: Muhammed b. Muhammed, Kum: el-Müessesetü Me‘ârifi İslâmî, 1418.
• İbn Abdilber, Ebû Amr Yûsuf b. Abdillâh en-Nemirî, el-İstizkâr, 1. Baskı, thk: Abdulmu‘tî Emîn Kal‘acî, Dimeşk: Dâru Kuteybe, 1414/1993.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tahir, en-Nazarü’l-Fesîh ‘inde Medâ’iki’l-Enzâr fî’l-Câm‘i’s-Sahîh, 3. Baskı, Tunus: Dârü Sühnûn, 1433/2012.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Dârü Sühnûn, Tunus 1997.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir, Makâsidü’ş-Şerî‘ati’l-İslâmiyye, 2. Baskı, thk: Muhammed et-Tâhir el-Meysâvî, Beyrût: Dârü Lübnân, 1432/2011.
• İbn Atiyye, Kâdî Ebû Muhammed Abdülhak, el-Muharrarü’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz, 1. Baskı, thk: Abdüsselâm Abdüşşâfî, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1422/ 2001.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Muhammed, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, 1. Baskı, thk: Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrût: Dârü’-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbuddîn Ahmed b. Alî, Tehzîbü’t-Tehzîb, 1. Baskı, el-Hind: Dâri’etü’l-Me‘ârif’n-Nizâmiyye, 1325.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed, el-Muğnî, 3. Baskı, thk: Abdullâh b. Abdilmühsin et-Türkî, Riyâd: Dârü ‘Âlemi’l-Kütüb, 1417/1997.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Hâşemî, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, 1. Baskı, thk: Muhammed Abdülkadîr Atâ, Beyrût: Dârü Kütübi’l-‘İlmiyye, 1410/1990.
• Kâdî Ebû Hanîfe en-Nu‘mân b. Muhammed et-Temîmî, De‘âimü’l-İslâm, 1. Baskı, thk: Âsif b. Alî, Beyrût: Dârü’l-Edvâ’, 1411/1991.
• Kâşânî, Mühsin el-Feyz, Tefsirü’s-Sâfî, 3. Baskı, thk: Hüseyin el-E‘lemî, Tahrân: Mektebetü’s-Sadr, 1416.
• Kazvînî, Alâüddîn es-Seyyid Emîr Muhammed, Zevâcü’l-Mut‘a fî Kit’abi Ehli’-Sünne, 1. Baskı, Beyrût: Dârü’l-Mehceti’l-Beydâ’, 1418/1997.
• Kummî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Îsâ, Kitâbü’n-Nevâdir, 1. Baskı, Kum: Medresetü’l-İmâm el-Mehdî, 1408.
• Küleynî, Muhammed b. Yakûb, Fürû‘ü’l-Kâfî, 1. Baskı, Beyrût: Menşûrâtü’l-Fecr, 1428/2007.
• Makdisî, el-Mutahhar b. Tâhir, el-Bed’ü ve’t-Târih, Mısır: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1331.
• Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Âmir, el-Muvatta, 1. Baskı, thk: Muhammed Mustafa el-E‘zamî, el-İmârât: Müessesetü Zâyid, 1425/2004.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, min Revâ‘i’t-Tefsîr en-Nükke ve’l-‘Uyûn Tesîrü’l-Mâverdî, 3. Bakı, thk: es-Seyyîd Abdülmaksûd, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1433/2012.
• Meclisî, Muahmmeded Bâkır, Melâzü’l-Ahyâr fî Fehmî Tehzîbi’l-Ahbâr, thk: es-Seyyid Mehdî er-Recâî, Kum: Mektebetü Âyetillâh el-Mer‘işî, 1407.
• Muhammed Cevâd Muğniyye, et-Tefsîrü’l-Kâşif, 4. Baskı, Beyrût: Dârü’l-Envâr.
• Muhammed Ebû Zehra, Muhâdarât fî ‘Akdi’z-Zevâc ve Âsâruh, Y.y.: Dârü’l-Fikri’l-‘Arabî, t.y.
• Muhammed el-Hâmid, Nikâhü’l-Mut‘a fi’l-İslâm Harâm, thk: Muhammed Alî es-Sâbûnî, Beyrût: Dârü’l-Cîyl, 1420/1999.
• Muhdis en-Nûrî, el-Hâc el-Mirzâ Hüseyin, Müstedrekü’l-Vesâ’il ve Müstenbetü’l-Mesâ’il, 1. Baskı, Kum: Müessesetü Âli’l-Beyt, 1408.
• Mûsa el-Müsevî, eş-Şîa ve’t-Tashîh es-Sirâ‘ beyne’ş-Şîa ve’t-Teşeyyü‘, Y.y. 1408/1988.
• Nâsır Mekârim eş-Şirâzî, el-Emsel fî Tefsîri Kitâbillâhi’l-Münezzel, 1. Baskı, Kum: Medresetü’l-İmâm Alî b. Ebî Tâlib, 1426.
• Necâşî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Alî b. Ahmed İbnü’l-Abbâs, Ricâlü’n-Necâşî, 1. Baskı, Beyrût: Şirketü’l-E‘lemî li’l-Matbû‘ât, 1431/2010.
• Nemîrî, Ebû Zeyd Ömer b. Şebeh el-Basrî, Ahbârü’l-Medîne, thk: Muhammed Dündül, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1417.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref, et-Takrîb ve’t-Teysîr, 1. Baskı, thk: Muhammed Osmân, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1405/1985.
• Nihâvendî, Muhammed b. Abdirrahîm, Nefehâtü’r-Rahmân fî Tefsîri’l-Kur’ân, 1. Baskı, Tahrân: Müessesetü’l-Bi‘se, 1425.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyin b. Muhammed, Muhâderâtü’l-Üdebâ’ ve Muhâverâtü’ş-Şu‘arâ‘ ve’l-Büleğâ‘, 1. Baskı, Beyrût: Şirketü Dâri’l-Erkam, 1420.
• Semerkandî, Ebû’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed, Bahrü’l-‘Ulûm, 1. Baskı, thk: Alî Muhammed Mü‘avvid, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Sıddîk Hasan Hân el-Kannevcî, er-Ravdatü’n-Nediyye, 1. Baskı, thk: Alî b. Hasan, Riyâd: Dâru İbni’l-Kayyım, 1423/2003.
• Sıddîk Hasan Hân el-Kannevcî, Fethü’l-Beyân fî Mekâsidi’l-Kur’ân, thk: Abdullâh b. İbrâhîm, Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1412/1992. Soysaldı, H. Mehmet, Nisâ Suresi 24. Âyeti Işığında Mut‘a Nikâhı, FÜİFD, 2, 1997.
• Sülemî, İbn Habîb Ebû Mervân Abdulmelik, Edebü’n-Nisâ el-Mevsûm bi Kitâbi’l-‘İnâye ve’n-Nihâye, 1. Baskı, thk: Abdulmecîd Türkî, Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1412/1992.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. el-Abbâs, Müsnedü’l-İmâmi’ş-Şâfiî, thk: es-Seyyid Yûsuf Alî ez-Zevâvî, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1370/1951.
• Şehlâ Hâirî, el-Mut‘a: ez-Zevâcü’l-Müekkat ‘İnde’ş-Şia Hâletü İran 1978-1982, 7. Baskı, trc: Fâdî Hammûd, Beyrût: Şirketü’l-Matbû‘ât, 1996.
• Şerîf el-Murtezâ Alî b. el-Hüseyin, Tefsîrü’ş-Şerîf el-Murtezâ el-Müsemmâ bi Nefâ’isi’t-Te’vîl, 1. Baskı, thk: Müctebî Ahmed el-Musevî, Beyrût: Menşûrâtü Müesseseti’l-’E‘lemî, 2010.
• Şerîf el-Mürtezâ, Alî b. el-Hüseyin el-Musevî, el-İntisâr, 1. Baskı, Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1415.
• Şevkâni, Muhammed b. Alî b. Muhammed, Fethü’l-Kadîr el-Câmi‘ü Beyne Fenneyi’r-Rivâye ve’d-Dirâye min ‘İlmi’t-Tefsîr, thk: Seyyit İbrâhîm, Kâhire: Dârü’l-Hâdîs, 1427/2008.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed, Nîlü’l-Evtâr, 1. Baskı, thk: Usâmüddîn es-Sabâbitî, Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 1413/1993.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. en-Nu‘mân, el-Fusûlü’l-Muhtâra min’l-‘Uyûn ve’l-Mehâsin, 1. Baskı, Kum: el-Mü’temiru’l-Âlemî, 1413.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân, Mevsû‘atü’ş-Şeyh Müfîd Silsiletü Müellifâti’ş-Şeyh el-Müfîd, 1. Baskı, Kum: Dârü’l-Müfîd, 1431.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed el-‘Ukberî, Hülâsatü’l-Îcâz fi’l-Mut‘a, 1. Baskı, thk: Alî Ekber Zamânî Nesrâd, Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1413.
• Şeyh Sadûk, Ebû Cafer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyn İbn Bâbeveyh el-Kummî, Kitâbü’l-Hidâye fi’l-Üsûl ve’l-Fürû‘, 3. Baskı, Kum: Müessesetü’l-İmâmi’l-Hâdî, 1432/2011.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, Dürûsün mine’l-Kur’ân, 1. Baskı, thk: Şeyh Kâsım el-Hâşimî, Beyrût: Müessesetü’l-E‘lemî li’l-Matbû‘ât, 1423/2002.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, el-İslâmü’l-Müyessera Mevsû‘atün, 1. Baskı, Beyrût: Müessesetu Ümmi’l-Kurâ, 1419.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, el-Mer’etü fi’l-İslâm, 1. Baskı, thk: Muhammed Murâdî, Beyrût: Darü’t-Te‘arrif li’l-Matbû‘ât, 1438/2007.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’ân, 1. Baskı, Beyrût: Müessesetü’l-‘Elemî, 1427/2006.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, İslâm Sosyolojisi, 2. Baskı, ter: Hasan Kanaatlı, İstanbul: Kevser, 2008.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, İslâm ve Çağdaş İnsan, 1. Baskı, ter: Mustafa Yalçın, İstanbul: Kevser, 2018.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, İslâm’da Kadın, 1. Baskı, ter: Mustafa Yalçın, İstanbul: Kevser, 2018.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, Kadâya’l-Müctemi‘ ve’l-‘Usra ve’z-Zevâc, Kâhire: Dârü’s-Safve, t.y.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, Makâlâtün Te’sîsiyyetün fî fi’l-Fikri’l-İslâmî, 1. Baskı, ter: Hâlid Tevfîk, Beyrût: Müessestü Ümmi’l-Kurâ, 1415.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, Risâletü’t-Teşeyyu‘ fi’l-‘Alemi’l-Mu‘âsıra, 1. Baskı, ter: Cevâd Alî Kessâr, Beyrût: Müessesetü Ümmi’l-Kurâ, 1418.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyûb, el-Mu‘cemü’l-Kebîr, 2. Baskı, thk: Hamdî b. Abdilmecîd, Kâhire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1415/1995.
• Tabersî, Ebû Alî el-Fadl b. el-Hasan, Mecme‘ü’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, 1. Baskı, Beyrût: Dârü’l-‘Ulûm, 1427/2006.
• Tabersî, Ebû Alî el-Fadl b. el-Hasan, Tefsîrü Cevâmi‘ü’l-Câmi‘, 2. Baskı, Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1423.
• Tevfîk el-Fekîkî, el-Mut‘a ve Eserühâ fi’l-İslâhi’l-İ’ctimâ‘î, 3. Baskı, thk: Hişâm Şerîf Hemdar, Beyrût: Dârü’l-E’dvâ’, 1409/1989.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. el-Hasan b. Alî, Tehzîbü’l-Ahkâm fî Şerhi’l-Mukni‘a li’ş-Şeyh el-Müfîd, thk: es-Seyyid Hasan el-Musevî, Tahrân: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1390.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. el-Hasan, el-İstibsar fîmâ Ühtülife mine’l-Ahbâr, 2. Baskı, thk: Muhammed Cevâd el-Fakîh, Beyrût: Dârü’l-Edvâ’, 1413/1992.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. el-Hasan, en-Nihâye ve Nüketühâ, 1. Baskı, thk: Necmüddîn Cafer b. el-Hasan, Kum: Müessetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1412.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. el-Hasan, İhtiyârü Ma‘rifeti’r-Ricâl el-Ma‘rûf bi Ricâli’l-Keşşî , 1. Baskı, thk: Cevâd el-Kayyûmî, Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1428.
• Ünal, Yavuz, “Hadis Verilerine Göre Mut‘a Nikahı”, Ondokuz Mayıs İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7, 1993.
• Yıldırım, Ali, “Esmâ bint Ebû Bekir se-Sıddık”, İstanbul: TDV Yayınları, 1995, 11: 402-404.
• Zengin, Fethullah, Cahiliye Araplarında Bazı İyi Örnekleri ve Sebepleri Üzerine Bir Değerlendirme, İÜİFD, 7/12, 2016.
• Zeyd b. Alî b. el-Hüseyin İbn Alî b. Ebî Tâlib, Müsnedü’l-İmâm Zeyd, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1981.