Fenâ: Son Dönem Mutezilesinde Teklifin Sonlandırılması Üzerine Tartışmalar

Yıl 2009, Cilt: 18 Sayı: 1, 425 - 471, 01.01.2009

Orhan Şener Koloğlu

Öz

-

Anahtar Kelimeler

-

Fenâ: Son Dönem Mutezilesinde Teklifin Sonlandırılması Üzerine Tartışmalar

Öz

Mutezilî metinlerde görülen kavramlardan biri de fenâdır. Fenâ özellikle teklîfin bitişi ve varlığın sonu hakkındaki tartışmaları ifade eden bir kavramdır. Mutezilî düşüncede teklîfin sonlandırılması hususunda iki temel görüş vardır: Birinci görüş teklîfin, âlemin bütünüyle yok edilmek sûretiyle sonlandırılacağı yönündedir. “İ‘dâm” denen bu görüş, Behşemiyye tarafından kabul edilmiştir. İkinci görüş ise teklîfin ölümle sonuçlanacağı şeklindedir. Buna göre âlem ve âlemdeki varlıklar yok olmayacak, sadece çürüyerek parçalara ayrılacaktır. “Tefrîk” denen bu görüş ise Hüseyniyye tarafından kabul edilmiştir

Anahtar Kelimeler

Mutezile, Behşemiyye, Hüseyniyye, Teklîf, İ‘dâm, Tefrîk

Kaynakça

• Allâme el-Hillî, Ebû Mansûr el-Hasan b. Yusuf İbnü’l-Mutahhar; Keşfü’l-Murâd fî Şerhi Tecrîdi’l-İ‘tikâd, Beyrut; Müessesetü’l- Alemî li’l-Matbuât, 1988.
• __________; Menâhicü’l-Yakîn fî Usûli’d-Dîn (nşr. Y. el-Caferî el- Merağî), Kum; Dârü’l-Üsve, 1415 h.
• Dhanani, Alnoor; The Physical Theory of Kalām: Atoms, Space, and Void in Basrian Mu‘tazilī Cosmology, Leiden, New York & Köln; E. J. Brill, 1994.
• Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî, Sa‘îd b. Muhammed b. Sa‘îd; el-Mesâ’il fî’l- Hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn (nşr. Ma‘n Ziyâde & Rıdvan es-Seyyid), Beyrut; Ma‘hedü’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
• Eşarî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmail el-; Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn (nşr. Hellmut Ritter), Wiesbaden; Franz Steiner Verlag, 1980, 3. bs.
• Frank, Richard M.; “Al-Ma‘nà: Some Reflections on The Technical Meanings of The Term in The Kalâm and Its Use in The Physics of Mu‘ammar”, Journal of The American Oriental Society, 87/3 (1967), 248–259.
• __________; Beings and Their Attributes: The Teachings of the Basrian School of the Mu‘tazila in the Classical Period, Albany; State University of New York Press, 1978.
• __________; “Al-Ma‘dūm wal-Mawjūd: The Non-Existent, the Existent and the Possible in the Teaching of Abū Hāshim and his Followers”, Mélanges de l’Institut Dominicain d’Études Orientales du Caire, 14 (1980), 185–210.
• Gimaret, Daniel; Théories de l’Acte Humain en Theologie Musulmane, Paris; Vrin, 1980.
• __________; “Matériaux pour une Bibliographie des Ğubbā’ī”, Journal Asiatique, 264 (1976), 277–332.
• Heeskeerk, Margaretha T.; Suffering in The Mu‘tazilite Theology: ‘Abd al-Jabbār’s Teaching on Pain and Divine Justice, Leiden, Boston & Köln; Brill, 2000.
• Hourani, George F.; Islamic Rationalism: The Ethics of ‘Abd al-Jabbār, Oxford; Clarendon Press, 1971.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed el-Hasan b. Ahmed en-Necrânî; et- Tezkire fî Ahkâmi’l-Cevâhir ve’l-A‘râz (nşr. Sami N. Lutf & Faysal B. Avn), Kahire, Dârü’s-Sakafe, 1975.
• __________; el-Mecmû‘ fî’l-Muhît bi’t-Teklîf, c. II (nşr. J. Josef Houben & Daniel Gimaret), Beyrut; Dârü’l-Maşrık, 1981.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn Mahmûd el-Hârezmî; Kitâbü’l-Fâ’ik fî Usûli’d-Dîn (nşr. Wilferd Madelung & Martin McDermott), Tahran; Iranian Institute of Philosophy & Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2007.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ; Kitâbü Tabakâti’l-Mu‘tezile (nşr. Susanna Diwald-Wilzer), Beyrut; Imprimerie Catholique, 1961.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebû’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî; el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XI (et-Teklîf) (nşr. M. Ali en-Neccâr & Abdülhalîm en-Neccâr), Kahire; ed-Dârü’l- Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1965.
• Koloğlu, Orhan Ş.; Cübbâîler’in Kelâm Sistemi, Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2005.
• Madelung, Wilferd; “The Late Mu‘tazila and Determinism: The Philosophers’ Trap”, Yād-Nāma: In Memoria di Alessandro Bausani, vol. I: Islamistica (ed. B. Scarcia Amoretti & Lucia Rostagno), Roma; Bardi Editore, 1991, 245–257.
• __________; “Abū l-Husayn al-Basrī’s Proof for the Existence of God”, Arabic Theology, Arabic Philosophy: From the Many to the One: Essays in Celebration of Richard M. Frank (ed. James E. Montgomery), Leuven; Peeters, 2006, 273–280.
• Muhakkık el-Hillî, Necmüddîn Ebû’l-Kâsım Cafer b. el-Hasan b. Said; el-Meslek fî Usûli’d-Dîn (nşr. Rıza Üstâdî), Meşhed; Mecma‘u’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1424 h.
• Nasîrüddîn et-Tûsî, Ebu Cafer Muhammed b. Muhammed b. el- Hasan; Tecrîdü’l-Akâid (=Tecrîdü’l-İ‘tikâd) (nşr. Abbâs M. H. Süleyman), İskenderiye; Dârü’l-Marifeti’l-Câmiiyye, 1993.
• Necrânî, Takiyyüddîn Muhtâr b. Mahmûd en-; el-Kâmil fî’l-İstiksâ fî mâ Belaganâ min Kelâmi’l-Kudemâ’ (nşr. Es-Seyyid M. eş- Şâhid), Kahire; Vezâretü’l-Evkâf, 1999.
• Peters, Jan R. T. M.; God’s Created Speech: A Study in the Speculative Theology of the Mu‘tazilî Qâđî l-Quđât Abû l-Ħasan ‘Abd al-Jabbâr bn Aħmad al-Hamadânî, Leiden; E.J. Brill, 1976.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer er-; Kitâbü’l-Erba‘în fî Usûli’d- Dîn (nşr. A. Hicâzî es-Sekkâ), I–II (tek mücellet halde), Beyrut; Dârü’l-Cîl, 2004.
• __________; İ‘tikâdâtü fıraki’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn (nşr. M. el- Mu‘tasım-billah el-Bağdâdî), Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1986.
• Schwarz, Michael; “Mu‘tezilî Kelâm’da İlcâ’ Düşüncesi Üzerine Bazı Notlar” (çev. Orhan Ş. Koloğlu), Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13/1 (2004), 261–278.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Abdülkerîm b. Ebî Bekr eş-; el-Milel ve’n-Nihal (nşr., A. Ali Mehnâ & A. Hasan Fa‘ûr), I–II, Beyrut; Dârü’l- Marife, 1990.
• Şerîf el-Murtazâ, Ali b. el-Hüseyin el-Mûsevî; ez-Zahîre fî İlmi’l-Kelâm (nşr. Ahmed el-Hüseynî), Kum; Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1411 h.
• Yavuz, Y. Şevki; “İslâm Kelâmında Araz Nazariyesi”, Marmara Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5–6 (1987–1988), 71–83.
• __________; “Adem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, I, 356– 357.