XIX. Yüzyıldın İkinci Yarısında Tarsus’ta Müslim-Gayrımüslim İlişkileri

Yıl 2008, Cilt: 17 Sayı: 2, 593 - 619, 01.06.2008

Abdullah Poş

Öz

-

Anahtar Kelimeler

-

XIX. Yüzyıldın İkinci Yarısında Tarsus’ta Müslim-Gayrımüslim İlişkileri

Öz

Hz. Peygamber döneminden itibaren yapılan zimmet antlaşmalarıyla, İslâm hâkimiyetini tanıyan gayrimüslimler, kendi din ve kültürlerini muhafaza ederek Müslümanlarla bir arada yaşama imkânına kavuşmuşlardı. İslâm hukukuna göre zimmet antlaşmasıyla gayrimüslimlerin her türlü can ve mal emniyeti devlet güvencesi altına alınmış; onlara inanç ve ibadet hürriyeti sağlanmış, ruhanî reislerine beratlar verilmiş, devlet hizmetinde bulunanlardan çeşitli vergiler alınmamıştır. İslâm tarihindeki bu hoşgörü ortamı sayesinde Osmanlı Devleti açısından çalkantılı bir dönem olan XIX. yüzyılın ikinci yarısında bile Tarsus’ta, Müslümanlarla gayrimüslimler bir arada yaşamalarını sürdürebilmişlerdir. Aynı mahalle ve köyde uzun süre birlikte yaşama, gündelik hayatta birçok ilişkiyi de beraberinde getirmiştir. Bu araştırmada, şer‘iye sicilleri temel kaynak alınarak XIX. yüzyılın ikinci yarısında Tarsus’taki Müslim-gayrimüslim münasebetleri sosyo-kültürel, hukukî ve ekonomik açılardan tahlil edilmeye çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Tarsus, Osmanlı, Şer‘iye sicilleri, 19. yüzyılın ikinci yarısı, Müslümanlar ve Gayrimüslimler.

Kaynakça

• Tarsus Şer‘iye Sicilleri
• Defter Numarası: 294, 295, 297, 298, 299, 304, 309, 319, 322, 324, 325, 327, 328, 329, 330, 331, 335, 347, 348, 349, 352, 353, 406.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi
• Tapu Tahrir Defterleri: 69, 450.
• İrâde-Hâriciye, nu. 10262.
• İrâde Meclis-i Vâlâ, nu. 14310, 237.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Dâhiliye Nezâreti Maruzatı, nu. 3/39. Sâlnâmeler
• Sâlnâme-i Vilâyet-i Adana: 1318, 1320. Diğer Kaynaklar
• Adıyeke, Nükhet, “XVII. Yüzyıl Girit (Resmo) Kadı Sicillerinde Zimmi Davaları”, Pax Ottomana, Sota & YTY, Ankara 2001, ss. 77- 95.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir, 40-Tetimme, yay. Cavid Baysun, TTK, Ankara 1991.
• Augustinos, Gerasimos, Küçük Asya Rumları, çev. Devrim Evci, Ayraç Yayınevi, Ankara 1997.
• Aydın, M. Akif, “Osmanlı’da Hukuk”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, I-II, c. I, IRCICA, İstanbul 1994, ss. 373-438.
• Barcadurmuş, Şevket, Bursa Şer‘iye Sicillerindeki Hicri 1117-1121 Tarih ve B 189/412 Nolu Defterin İslâm Hukuku Açısından Tahlili, UÜSBE, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 1989.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Edirne Askerî Kassamı’na Âit Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, III/5-6, TTK, Ankara 1968, (1966).
• Bedevî, Vergi H., “A Survey of the Cyprus Sher‘i Court Registers”, Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969) Türk Heyeti Tebliğleri, TKAE., Ankara 1971, ss. 149- 157.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-i İslâmiyye ve Istılahâtı Fıkhiyye Kâmûsu, I-VIII, c. V-VI, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1969-1970.
• Cahen, Cl. “Zimme”, İA, I-XIII, c. XIII, MEB, İstanbul 1986, ss. 566- 571.
• Cin, Halil-Akgündüz, Ahmed, Türk-İslâm Hukuk Tarihi, I-II, c. I, Timaş Yayınları, İstanbul 1990.
• Çetin, Osman, Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları (1472-1909), TTK, Ankara 1999.
• ________, “Bursa (Fethi, Etnik Yapısı, Müslim-Gayrimüslim Münasebetlerine Kısa Bir Bakış)”, Osmanlı, ed. Güler Eren, I- XII, c. IV, YTY, Ankara 1999, ss. 270-276.
• Çevikel, Nuri, “Kıbrıs Eyaletinde Müslim-Gayrimüslim İlişkileri”, Osmanlı, ed. Güler Eren, I-XII, c. IV, YTY, Ankara 1999, ss. 277-286.
• Çiçek, Kemal, “Cemaat Mahkemesinden Kadı Mahkemesine Zimmi- lerin Yargı Tercihi”, Pax Ottomana, Sota & YTY, Ankara 2001, ss. 31-49.
• Darkot, Besim, “Mersin”, İA, I-XIII, c. VII, MEB, İstanbul 1972, ss. 769-772.
• Demirci, Süleyman, “Hoşgörü Toplumunda Birlikte Yaşamak: Osmanlı Toplumunda Gayrimüslim Ermeni Vatandaşları ve Hukuk: Kayseri Örneği”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, I-IV, c. IV, Erciyes Üniversitesi Yayını, Ocak 2007, ss. 315-325.
• Düzdağ, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1972.
• Eliaçık, Muhittin, “Ermeni Asıllı Şair Arifi ve Şiirlerinde İslâmî Görüşler”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, I-IV, c. III, Erciyes Üniversitesi Yayını, Ocak 2007, ss. 259-269.
• Ercan, Yavuz, “Balkan Türkleri ve Bulgarlar”, Belleten, c. LIV/209, TTK, Ankara 1990, ss. 297-308.
• Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005.
• Erpolat, Mehmet Salih, “H. 1104-1105 (M. 1691-1692) Tarihli Diyar- bekir Vilayeti Cizye Defterine Göre Gayrimüslimler Arasında Yeralan Türkçe Şahıs İsimleri”, Hoşgörü Toplumunda Erme- niler, I-IV, c. III, Erciyes Üniversitesi Yayını, Ocak 2007, ss. 49-65.
• Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672), c. IX, Devlet Matbaası, İstanbul 1935.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Orta Çağdan Yirminci Yüzyıla, çev. Elif Kılıç, TETTV, İstanbul 2002.
• Gerber, Haim, Economy and Society in an Ottoman City: 1600-1700, The Hebrew University, Jerusalem 1988.
• Gökbilgin, M. Tayyib, “1840’tan 1861’e Kadar Cebel-i Lübnan Mese- lesi ve Dürzîler”, Belleten, X/40, TTK, Ekim 1946, ss. 641- 703.
• Göyünç, Nejat, “Osmanlı Devleti’nde Ermeniler Hakkında”, Yeni Tür- kiye Ermeni Sorunu Özel Sayısı II, sy. 38, Mart-Nisan 2001, ss. 633-638.
• Gürün, Kâmuran, Ermeni Dosyası, TTK, Ankara 1985.
• Hamidullah, Muhammed, el-Vesâiku’s-Siyâsiyye, Beyrut 1405-1985.
• _________, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, I-II, c. I, İrfan Yayımcılık, İstanbul 1993.
• Hammaş, Necdet, “Emevîler Döneminde Mevâlî ve Zımmîlerin İdare- deki Rolü”, çev. İrfan Aycan, AÜİFD, c. XXXVII, Ankara 1997, ss. 175-190.
• İpek, Nedim, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), TTK, Ankara 1999.
• Jennings, Ronald. C., “Urban Population in Anatolia in The Sixteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum”, International Journal of Middle East Studies, vol. VII, no: I, Cambridge University Pres, (Jan., 1976), pp. 21-57.
• _________, “Zimmis (non-Muslims) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orinet, vol. XXI/3, (1978), pp. 225-293.
• _________, Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York and London 1993.
• Karataş, Ali İhsan, Mahkeme Sicillerine Göre XVIII. Yüzyılda Bursa’da Gayrimüslimler, UÜSBE, Basılmamış Doktora Tezi, Bursa 2005.
• Karpat, Kemal H., “Otoman Urbanism: The Crimean Emigration To Dobruca And The Founding Of Mecidiye, 1856-1878”, Interna- tional Jornal Of Turkish Studies, Winter 1984-1985, vol. 3, No 1, 1-25.
• ________, Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, çev. Bahar Tırnakçı, TETTV, İstanbul 2003.
• Kaşgarlı, Mehlika Aktol, Kilikya Tâbi Ermeni Baronluğu Tarihi, Ankara 1990.
• Leeuwen, Richard van, “The Maronites in Mount Lebanon and the Mediterranean World”, Kolokyum, 19. yy.’da Mersin ve Akdeniz Dünyası, Mersin 2002, ss. 34-37.
• Makdisi, Ussama, “After 1860: Debating Religion, Reform and Nationalism in the Otoman Empire”, International Journal of Middle East Studies, vol. 34, no. 4, Cambridge University Pres, (Nov., 2002), pp. 601-617.
• Oğuz, İbrahim, Tarsus Şer‘iyye Sicillerine Göre Mersin Kentinin Kuruluş Öyküsü, MTSO, Mersin 2006.
• Oğuzoğlu, Yusuf, “XVII. Yüzyılda Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Hakkında Bazı Bilgiler”, Tarih Boyunca Türklerin Er- meni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu, Ankara 1985, ss. 265-270.
• Özcan, Besim, “1855 Bursa Depreminde Mağduriyetleri Giderilen Gayrimüslimlerin Şükran İfadeleri”, Yeni Türkiye Ermeni Özel Sayısı II, sy. 38, Mart-Nisan 2001, ss. 719-725.
• Özel, Ahmet, “Gayrimüslim”, DİA, c. XIII, İstanbul 1996, ss. 418-427.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, TETTV, İstanbul 1999.
• Pamukciyan, Kevork, Ermeni Harfli Türkçe Metinler, Aras Yayınları İstanbul 2002.
• Pinson, Mark, “Russian Policy And The Emigration Of The Crimean Tatars To The Otoman Empire, (1854-1862) ”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, sy. II-III, İÜEF, İstanbul 1974, ss. 101-114.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta 2002.
• Saydam, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), TTK, Ankara 1997.
• Sevim, Ali, Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri, TTK, Ankara 1983.
• Şimşir, Bilâl N., Rumeli’den Türk Göçleri (Belgeler-Documents), I-II, c. I, Ankara 1968.
• Turan, Osman, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri I Şemseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten, TTK, Ankara 1947, XI/42, ss. 197-221.
• ________, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Belleten, XII/45, TTK, Ankara 1948, ss. 17- 171.
• Uras, Esad, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1987.
• Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, TTK, Ankara 1987.
• Walker, Hanry H., A Dictionary of Religion and Ethics, ed. Shailer Mathews-Gerald Birney Smith, U.S.A., 1921, pp. 272.
• Yediyıldız, M. Asım, Şer‘iye Sicillerine Göre XVI. Yüzyıl İkinci Yarısında Bursa Esnafı ve Ekonomik Hayat, Arasta Yayınları, Bursa 2003.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Abbâsîler”, DİA, c. I, Ankara 1988, ss. 31-48.
• Yorulmaz, Şerife, “Doğu Akdeniz’de Bir Cemaat Serüvenü: Liman Kenti Olma Sürecinde Mersin’de Gelişen Mârûnî Taifesi”, Kolokyum, Tarih İçinde Mersin Kolokyum ve Sergisi II, Mersin 2005, ss. 68-95.
• Zeydan, Abdü’l-Kerim, “İslam Hukukuna Göre Zimmiler”, çev. Hasan Güleç, DEÜİFD, sy. VIII, İzmir 1994, ss. 431-440.