Saçaklızâde Mehmet Efendi’nin Beyzâvî’ye Yönelik Eleştirileri

Yıl 2006, Cilt: 15 Sayı: 1, 319 - 367, 01.01.2006

Celil Kiraz

Öz

-

Anahtar Kelimeler

-

Saçaklızâde Mehmet Efendi’nin Beyzâvî’ye Yönelik Eleştirileri

Öz

Osmanlı âlimlerinden Saçaklızâde Mehmed Efendi, genel olarak
Osmanlı medreselerinde tefsir ders kitabı olarak okutulan
Beyzâvî tefsîrinde ve yine ona ait olan Tavâli’ adlı eserde, felsefî
bazı düşüncelerden etkilenmiş olan birtakım yorumların bulunduğunu
kendince fark etmiş ve bunları Desîsâtü’l-Beyzâvî adlı
risalede bir araya toplamıştır. Bu makalede, Beyzâvî tefsîrindeki
bu görüşlere yönelik Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin yaptığı
eleştiriler dile getirilip, onun bu eleştirilerinde haklı olup olmadığı
ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Saçaklızâde Mehmed Efendi, Beyzâvî tefsîri, tefsîr, Kur’ân, felsefe, eleştiri.

Kaynakça

• Abay, Muhammed, “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsirle İlgili Eserler Bibliyografyası”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 1999/1, yıl: 4, sayı: 6, s. 249-303, Bilim ve Sanat Vakfı, İstanbul, 1999.
• el-Aclûnî, İsmail b. Muhammed (v. 1162/1749), Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs amme’ştehera mine’l-Ehâdîsi alâ Elsineti’n-Nâs, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Baskı, Beyrut, 1408/1988.
• Adıvar, Abdülhak Adnan (v. 1955), “Fârâbî”, İA, IV, 451-469, MEB Y., Eskişehir, 1997.
• Âdil Nüveyhız, Mu’cemü’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslâm hatte’l-Asri’l- Hâdır, I-II, Müessesetü Nüveyhızi’s-Sekâfiyye, 3. Baskı, Beyrut, 1409/1988.
• Akın, Âdem - Demir, Remzi, “Saçaklızâde Muhammed İbn Ebî Bekr el-Mar’aşî ve Tertîb el-‘Ulûm adlı Eseri”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Dergisi, Sayı: 16, s. 1-64, Ankara, 2004.
• Akpınar, Ali, “İşârî Tefsir ve Kuşeyrî (ö. 465/1072)’nin Besmele Tefsiri”, Tasavvuf, Yıl: 3, Sayı: 9, s. 53-92, Ankara, 2002.
• Aliyyü’l-Kârî (v. 1014/1605), Fıkh-ı Ekber Şerhi, Terc: Hüseyin S. Erdoğan, Yayına Haz: Abidin Sönmez - Ömer Dönmez, Hisar Y., İstanbul, trs.
• Ateş, Süleyman, Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri, Sönmez Neşr., İstanbul, 1969.
• ----, İşârî Tefsîr Okulu, Yeni Ufuklar Neşr., 2. Baskı, İstanbul, 1998.
• ----, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, I-XII, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1997. el-Beyzâvî, Kâdî Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî (v. 685/1286), Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, I-II, Dersaâdet Y., İstanbul, trs.
• ----, Tavâliu’l-Envâr min Metâlii’l-Enzâr, Tahkîk: Abbâs Süleymân, Dâru’l-Cîl, Beyrut, 1411/1991.
• Bilmen, Ömer Nasûhî (v. 1391/1971), Büyük Tefsir Tarihi (Tabakâtü’l-Müfessirîn), I-II, Bilmen Y., İstanbul, 1973.
• Brockelmann, Carl (v. 1956), “Beyzâvî”, İA, II, 593-594, MEB Y., Eskişehir, 1997.
• el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim (v. 256/870), el-Câmiu’s-Sahîh, Şerh ve Tahkik: eş-Şeyh Kâsım eş-Şemmâî er-Rifâî, I-IX, Dâru’l-Erkam, Beyrut, trs.
• Bursalı Mehmed Tâhir (v. 1344/1925), Osmanlı Müellifleri, I-III, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1333-1342.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, I-II, Fecr Y., 2. Baskı, Ankara, 1996.
• el-Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd (v. 393/1003), es-Sıhâh, I- VI, Tahkîk: Ahmed Abdulğafûr Attâr, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut, 1399/1979.
• Corbin, Henry, İslâm Felsefesi Tarihi, Terc: Hüseyin Hâtemî, İletişim Y., 2. Baskı, İstanbul, 1994.
• el-Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ali b. Muhammed (v. 816/1413), Şerhu’l-Mevâkıf, I-VIII (4 mücelled), (Abdülhakîm es-Siyâlkûtî ve Hasan Çelebî hâşiyeleriyle birlikte), Tashîh: Muhammed Bedreddîn en-Na’sânî el-Halebî, İntişârâtü’ş-Şerîf er-Radî, Kum, 1412/1991. et-Ta’rîfât, 1408/1988. 3. Baskı, Beyrut,
• Çağrıcı, Mustafa, “Gazzâlî”, DİA, XIII, 489-505, TDV Y., İstanbul, 1996.
• Çetinkaya, Bayram Ali, İhvân-ı Safâ’nın Dînî ve İdeolojik Söylemi, Elis Y., Ankara, 2003.
• Derveze, Muhammed İzzet (v. 1404/1984), et-Tefsîru’l-Hadîs; Nüzûl Sırasına Göre Kur'ân Tefsîri, I-VII, Terc: Şaban Karataş ve diğerleri, Ekin Y., 2. Baskı, İstanbul, 1998.
• Dikici, Recep, “Türkiye Kütüphanelerinde Yazma ve Matbû Eserleri Olan Kahraman Maraş’lı Âlim, Edip ve Şâirler”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, I, 29-41, İstanbul, 2005.
• Durusoy, Ali, “İbn Sînâ (Felsefesi)”, DİA, XX, 322-331, TDV Y., İstanbul, 1999.
• Ebû Hayyân el-Endelûsî (v. 745/1344), el-Bahru’l-Muhît, I-VIII, (Ebû Hayyân’ın en-Nehru’l-Mâd mine’l-Bahri’l-Muhît adlı eseri ve talebesi Tâcüddîn Ahmed b. Abdülkâdir el-Hanefî’nin ed- Dürrü’l-Lakît mine’l-Bahri’l-Muhît adlı eseriyle birlikte), Dâru’l- Fikr, 2. Baskı, Beyrut, 1403/1983.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhân b. Uzluğ (v. 339/950), Ârâü Ehli’l-Medîneti’l-Fâzıla, Tahkîk: Albert Nasrî Nâdir, Dâru’l-Meşrık, Beyrut, 1423/2002.
• Fazlurrahmân (v. 1409/1988), “İbn Sînâ”, İslâm Düşüncesi Tarihi, II, 99-125, Terc: Osman Bilen, Editör: M. M. Şerif, I-IV, İnsan Y., İstanbul, 1996.
• Fındıklılı İsmet Efendi (v. 1322/1904), “Tekmiletü’ş-Şakâik fî Hakkı Ehli’l-Hakâik” Şakâik-ı Nu’mâniye ve Zeyilleri içinde V. Cilt, Neşre Haz: Abdülkâdir Özcan, I-V, Çağrı Y., İstanbul, 1989.
• el-Gazzâlî, Huccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (v. 505/1111), Filozofların Tutarsızlığı (Tehâfütü’l-Felâsife), Tahkîk ve Tercüme: Mahmut Kaya - Hüseyin Sarıoğlu, Klâsik Y., İstanbul, 2005. el-Münkızü 1414/1994. Hakîkat Kitabevi, İstanbul,
• Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 8. Baskı, İstanbul, 1996.
• el-Hamed, Sâlim Kaddûrî, “ed-Dirâse”, s. 11-38 [Saçaklızâde Muhammed b. Ebî Bekr el-Mar’aşî’nin Cühdü’l-Mukill adlı eserinin tahkîkinin tahlil kısmı], Dâru Ammâr, Amman, 1422/2001.
• el-Isfehânî, Râğıb (v. 502/1108), Müfredâtu Elfâzı’l-Kur’ân (el- Müfredât fî Ğarîbi’l-Kurân), Tahkîk: Safvân Adnân Dâvûdî, Dâru’l-Kalem, Dımeşk, 1413/1992.
• İbn Kesîr, ‘İmâdü’d-Dîn Ebu’l-Fidâ’ İsmâîl b. Ömer (v. 774/1372), Tefsîru’l-Kur'âni’l-Azîm, I-IV, Mektebetü’l-Menâr, Ürdün, 1410/1990.
• ----, el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XXI, Tahkîk: Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dâru Hicr, Cîze, 1417-1420/1997-1999.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyin b. Abdullah b. Alî el-Belhî (v. 428/1037), en-Necât fi’l-Mantık ve’l-İlâhiyyât, I-II (tek mücelled), Tahkîk: Abdurrahmân Umeyra, Dâru’l-Cîl, Beyrut, 1412/1992.
• ----, Metafizik (Kitâbü’ş-Şifâ, el-İlâhiyyât), I-II, Neşr ve Tercüme: Ekrem Demirli - Ömer Türker, Litera Y., İstanbul, 2004-2005.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ebu'l-Abbâs Ahmed b. Abdülhalîm b. Abdüsselâm el-Harrânî (v. 728/1328), “Risâle fî İlmi’l-Bâtın ve’z-Zâhir”, Mecmûatü’l-Fetâvâ li Şeyhi’l-İslâm Takıyyiddîn Ahmed İbn Teymiyye el-Harrânî içinde, XIII, 124-144, Yayına Haz: Âmir el-Cezzâr - Enver el-Bâz, I-XXXVII Dâru’l-Vefâ’, 3. Baskı, Mansûre, 1426/2005. [Risâlenin Türkçe Tercümesi: İbn Teymiyye, “Zâhir ve Bâtın İlmine Dâir Bir Risâle”, Çeviri ve Notlandırma: Mustafa Öztürk - Ali Bolat, Tasavvuf, Yıl: 2, Sayı: 6, s. 265-302, Ankara, 2001.]
• İbnü’l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdülhayy b. Ahmed b. Muhammed (v. 1089/1679), Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, I-X, Tahkîk: Mahmûd el-Arnaût - Abdülkâdir el-Arnaût, Dâru İbn Kesîr, Dımeşk, 1412/1991.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osman b. Abdurrahmân (v. 643/1245), Fetâvâ ve Mesâilü İbni’s-Salâh, I-II, Tahkîk: Abdülmu’tî Emîn Kal’acî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1406/1986.
• el-Îcî, Adududdîn Abdurrahmân b. Ahmed (v. 756/1355), el-Mevâkıf, Mektebetü’l-Mütenebbî, Kâhire, trs.
• İhvânü’s-Safâ (IV./X. yüzyıl), Resâilü İhvâni’s-Safâ, I-IV, Takdîm: Butros el-Bustânî, Dâru Sâdır, Beyrut, trs.
• İsmâîl Paşa el-Bağdâdî (v. 1338/1920), Hediyyetü'l-Ârifîn Esmâü’l- Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, I-II, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, Beyrut, 1951-1955.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed (v. 415/1025), Osmân, Mektebetü Vehbe, 2. Baskı, Kâhire, 1408/1988.
• ----, Fazlu’l-İ’tizâl ve Tabakâtü’l-Mu’tezile ve Mübâyenetühüm li Sâiri’l-Muhâlifîn, (Ebü’l-Kâsım el-Belhî ve el-Hâkim el- Cüşemî’nin eserleriyle birlikte), Tahkîk: Fuâd Seyyid, ed- Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, Tunus, 1393/1974.
• Kahraman, Abdullah, “Tarih ve Tabakât Kitaplarında el-Meraşî Nisbesiyle Anılan Maraşlı Bilginler”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, I, 11-17, İstanbul, 2005.
• Karlığa, Bekir, “On Sekizinci Yüzyıl Osmanlı Düşünce Hayatı ve Kahraman Maraş’lı Bazı Bilim Adamları”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, I, 3-9, İstanbul, 2005.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdullah (v. 1067/1657), Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, I-II, Dâru İhyâi’t- Türâsi’l-Arabî, Beyrut, trs.
• Kaya, Mahmut, “Fârâbî”, DİA, XII, 145-162, TDV Y., İstanbul, 1995.
• Mâcid Fahrî, İslâm Felsefesi Tarihi, Terc: Kâsım Turhan, İklim Y., 2. Baskı, İstanbul, 1992.
• Medkûr, İbrâhîm, “Fârâbî”, İslâm Düşüncesi Tarihi, II, 67-86, Terc: Osman Bilen, Editör: M. M. Şerif, I-IV, İnsan Y., İstanbul, 1996.
• Mehmed Süreyyâ (v. 1327/1909), Sicill-i Osmânî (Osmanlı Ünlüleri), I- VI, Eski Yazıdan Aktaran: Seyit Ali Kahraman, Yayına Hazırlayan: Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996.
• Müslim b. Haccâc, Ebu’l-Hüseyn (v. 261/875), el-Câmiu’s-Sahîh bi Şerhi’l-İmâm Muhyiddîn en-Nevevî, I-XIX, Dâru’l-Ma’rife,
• en-Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb (v. 303/915), es-Sünen, I-VIII, Çağrı Y., İstanbul, 1413/1992.
• en-Nesefî, Ebu'l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd (v. 710/1310), Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, I-IV, Edâ Neşr., İstanbul, 1414/1993.
• Okumuş, Mesut, Kur'ân’ın Felsefî Okunuşu -İbn Sînâ Örneği-, Araştırma Y., Ankara, 2003.
• Özcan, Tahsin, “Maraşlı Bir Osmanlı Âlimi: Saçaklızâde Mehmed Efendi ve Eserleri”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, I, 53-68, İstanbul, 2005.
• Özdamarlar, Kadir, “Türk Tasavvuf ve Düşünce Dünyasında Saçaklızâde Mehmed Efendi ve Eserleri Üzerine Bir Deneme”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu, I, 43-51, İstanbul, 2005.
• er-Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer b. Huseyn b. Ali el-Kureşî et-Teymî el-Bekrî (v. 606/1209), Mefâtîhu’l-Ğayb, I-XXXII (16 mücelled), el-Matbabatü’l-Behiyyetü’l-Mısriyye, Mısır, trs. Türkçe Tercümesi: Tefsîr-i Kebîr (Mefâtîhu’l-Ğayb), I-XXIII, Terc: Suat Yıldırım - Lütfullah Cebeci - Sadık Kılıç - Cafer Sadık Doğru, 2. Baskı, Huzur Y., İstanbul, 2002.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi (v. 1145/1732), Desîsâtü’l-Beyzâvî, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi, Haraççı, 1339/5, vr. 51-82.
• ----, Tertîbu’l-Ulûm, Tahkîk: Muhammed b. İsmâîl es-Seyyid Ahmed, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut, 1408/1988.
• es-Senûsî, Muhammed b. Yûsuf b. Ömer b. Şuayb (v. 895/1490), Ümmü’l-Berâhîn ve Şerhuhâ, (Hâşiyetü’d-Desûkî ile birlikte), el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut, 1426/2005.
• Şeyh, M. Saîd, “Gazzâlî”, İslâm Düşüncesi Tarihi, II, 203-266, Terc: Mustafa Armağan, Editör: M. M. Şerif, I-IV, İnsan Y., İstanbul, 1996.
• Şeyhzâde, Muhyiddîn Mehmed b. Muslihuddîn Mustafa (v. 951/1544), Hâşiyetü Şeyhzâde alâ Tefsîri’l-Kâdi’l-Beyzâvî, I- IV, Hakîkat Kitabevi, İstanbul, 1990.
• Şihâb, Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Hafâcî el-Mısrî (v. 1069/1659), Hâşiyetü’ş-Şihâb alâ Tefsîri’l-Beyzâvî (İnâyetü’l- Kâdî ve Kifâyetü’r-Râdî), I-VIII, Dâru Sâdır, Beyrut, trs.
• et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (v. 310/922), Câmiu’l- Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, I-XXVI, Tahkîk: Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Dâru Hicr, Kâhire, 1422/2001.
• et-Taftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Ömer (v. 792/1390), Şerhu’l- Akâidi’n-Nesefiyye, Tahkîk: Muhammed Adnân Dervîş, el- Mektebetü’l-Hanîfiyye, İstanbul, 1991.
• Taylan, Necip, Anahatlarıyla İslâm Felsefesi, Ensar Neşr., 3. Baskı, İstanbul, 1991.
• et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevra (v. 279/892), es- Sünen, I-V, Çağrı Y., İstanbul, 1413/1992.
• Toktaş, Fatih, İslâm Düşüncesi’nde Felsefe Eleştirisi, Klâsik Y., İstanbul, 2004.
• Uysal, Enver, İhvân-ı Safâ Felsefesinde Tanrı ve Âlem, İFAV Y., İstanbul, 1998.
• Ülken, Hilmi Ziyâ, “İbn Sînâ”, İA, V/2, 807-824, MEB Y., Eskişehir, 1997.
• Wolfson, H. Austryn, Kelâm Felsefeleri -Müslüman, Hıristiyan, Yahudi Kelâmı-, Terc: Kâsım Turhan, Kitabevi Y., İstanbul, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Beyzâvî”, DİA, VI, 100-103, TDV Y., İstanbul, 1992.
• Yücedoğru, Tevfik, Geçmişten Günümüze İlim ve Din Açısından Yaratılış, Emin Y., Bursa, 2006.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyin (v. 1397/1977), et-Tefsîr ve’l- Müfessirûn, I-III, Mektebetü Vehbe, 7. Baskı, Kâhire, 1420/2000.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed (v. 538/1143), el-Keşşâf an Hakâikı Ğavâmizı’t- Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, I-IV, Tashîh: Muhammed Abdüsselâm Şâhîn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,
• ez-Zerkânî, Muhammed Abdülazîm, Menâhilü’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1409/1988.
• ez-Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Abdullah (v. 794/1392), el- Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, I-IV, Tahkîk: Yûsuf Abdurrahmân el- Mar’aşlî ve diğerleri, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1410/1990.
• ez-Ziriklî, Hayreddîn (v. 1396/1976), el-A’lâm, I-VIII, Dâru’l-İlm li’l- Melâyîn, 15. Baskı, Beyrut, 1423/2002.