Osmanlı Sosyal Hayatında Seyyidler: 18. ve 19. yy. Diyarbekir Örneği

Yıl 2021, Cilt: 30 Sayı: 1, 185 - 221, 30.06.2021

Ümit Güler

https://doi.org/10.51447/uluifd.862322

Öz

Hz. Peygamber’in soyunu devam ettiren kızı Hz. Fatıma ile Hz. Ali’nin nesline seyyid ve şerif unvanları verilir. Osmanlı’da Hüseynîler’in seyyid, Hasenîler’in şerif olarak adlandı-rıldıkları yönünde yaygın bir bilgi bulunsa da bu doğru bir genelleme değildir. Zira bu dönemde Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in nesliyle ilgili net bir ayrım söz konusu olmamıştır. Mamafih Osmanlı Diyarbekiri’nde de hem Hz. Hasan hem de Hz. Hüseyin’in nesline sey-yid unvanı verilmiş ve şerif tabiri kullanılmamıştır. Seyyidler, toplumsal rolleri ve konum-ları itibariyle Osmanlı sosyal tarihinin en önemli konularından biridir. Bu çalışmanın amacı, 18. ve 19. yüzyıl Diyarbekir şer‘iyye sicilleri ve ahkâm defterlerinden hareketle seyyidlerin sosyal hayatlarına ışık tutmaktır. Araştırmada toplumsal konum ve rollerine bağlı olarak seyyidlerin sosyal hayattaki görünürlüklerinin yüksek olduğu tespit edilmiş; bu dönemde seyyidlerin, oldukça etkili mesleki ve sosyal sahalarda varlık gösterdikleri anlaşılmıştır. Seyyidler umumiyetle, toplum içerisinde saygın ve seçkin bir konumda yer almakla birlikte Hz. Peygamber’in soyunu temsil etmeleri itibariyle taşıdıkları manevi sorumluluğa muvafık bir yaşam tarzına sahip olmuşlardır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Seyyidler, Osmanlı Sosyal Hayatı, Şerif, Diyarbekir

Sayyids in the Ottoman Social Life: The Case of Diyarbekir in the 18th and 19th Centuries

Öz

The generation of Hz. Fatıma, daughter of the Prophet Muhammad, and Hz. Ali who continue lineage of the Prophet Muhammad is entitled as sayyid and sheriff. Although there is widespread information that the Husaynis were called sayyids and the Hasenis as sheriff in the Ottoman Empire, it is not an accurate generalization. Because there was no clear distinction regarding the lineage of Hz. Hasan and Hz. Hüseyin in this period. However, in the Ottoman Diyarbekir, the generation of both Hz. Hasan and Hz. Hüseyin was entitled sayyid, and the term sheriff was not used. Sayyids are among the most important subjects of the Ottoman social history by their social roles and positions. The aim of this study was to shed light on the social life of the sayyids based on Diyarbekir court records and judgement records in the 18th and 19th centuries. In the study, it was determined that sayyids' visibility in social life was quite high depending on their social position and roles, and it was found out that the sayyids had a very effective presence in professional and social fields. Although Sayyids largely had a reputable and distinguished position in society, they had a lifestyle which was consistent with the spiritual responsibility they bore since they represented the lineage of the Prophet Muhammad.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Sayyids, Ottoman Social Life, Sheriff, Diyarbekir

Kaynakça

• Adak, Abdurrahman. “Güneydoğu Anadolu’da Seyyidler”. Marife 3 (2004), 365-376.
• Ağca, Sevgi. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-Eşrâflık Müessesesi”. Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Beyt Sevgisi. 45-65. İstanbul: Nefes Yay., 2008.
• Ahmet Rıfat Efendi. Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı Kirâm ve Nakîbü’l-Eşrâflar. Haz. Hasan Yüksel, Fatih Köksal. Sivas: y.y. 1998.
• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Akdemir, M. Sadık. “Şeriyye Sicillerine Göre XVII. Yüzyılda Isparta’da Nakîbü’l-Eşrâf Kaymakamlığı ve Seyyidler”. Arayışlar, İnsan Bilimleri Araştırmaları 17 (2007), 143-177.
• Akgündüz, Ahmet. Şeri’yye Sicilleri. 2 Cilt. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vak-fı, 1988.
• Algar, Hamid. “Molla”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/238-239. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Aydın, Mehmet Âkif – Hamîdullah, Muhammed. “Köle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/246-248. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Bozkurt, Nebi. “Hâfız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/74-78. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bruinessen, Martin Van. Ağa, Şeyh, Devlet. Trc. Banu Yalkut. İstanbul: İletişim Yayın-ları, 2011.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Nakîbüleşraf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/322-324. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Calmard, J. “Mollā”. The Encyclopedia of Islam. 7/221-222. Leiden: E.J. Brill, 1980.
• Çetin, Osman. Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları (1472-1909). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994.
• Çiçek, Halil. Şark Medreselerinin Serencamı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2009.
• Dabashi, Hamid. “Mullah”. The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World. Ed. John L. Esposito vd. 3/177. New York: Oxford University, 1995.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitapevi Yayınları, 21. Baskı, 1999.
• Diyarbakır Ahkâm Defterleri (DAD), Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Katalog No: 989, Sıra No: 5, 6, 7, 8, 9.
• Diyarbekir (Âmid) Şer‘iyye Sicilleri (DŞS), Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Defter No: 3789, 3828, 3709, 3712, 3754, 3756, 3744, 3714, 3773, 3796, 3743, 3757, 3675, 3753, 3725, 3785, 3823, 3749, 3797, 3798, 3698, 3750, 3716, 3787, 3746, 3745, 3685, 3742, 3718, 3767, 3741, 3791, 3726, 3800, 3731, 3747, 3804, 3760, 3768, 3803, 3707, 3680, 3702, 3774, 3775.
• Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi. Ed. Ahmet Zeki İzgöer. 10 Cilt. Diyar-bakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2013.
• Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Diyarbekir Ahkâm Defterleri. Ed. Ahmet Zeki İzgöer, 3 Cilt. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2016.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Hukuku. İstanbul: Arı Sanat Yay., 2012.
• Erginli, Zafer. “Osmanlı Devleti’nin İlk Resmî Nakîbü’l-Eşrâf’ı Olan Bir Derviş: Seyyid Nattâ”. 138-148. Gümüşlü’den Günümüze Osmanlı Kültüründe Bursa. Bursa: y.y., 2003.
• Erkan, Nevzat. “Siciller Işığında Meşakkatli Bir İbadet Olan Hac ve Osmanlı Hacıla-ı”. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 3 (2019), 423-451.
• Eser, Mithat. Abbasilerin İlk Döneminde Seyyidler ve Şerifler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Haz. Seyit Ali Kahraman – Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010).
• Güler, Ümit. “Osmanlı Sosyal Hayatında Mollalar: 18. ve 19. yy. Diyarbekir Örneği”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. 11/2 (Ağustos 2019), 860-895.
• Gümüş, Ercan. “Sâdât: 17. ve 18. Yüzyılda Diyarbekir Eyaleti’nde Seyyidler, İmtiyazları ve Sosyo-Ekonomik Konumları Hakkında Bir Değerlendirme”. Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler Alanında Yenilikçi Yaklaşımlar. Ed. Kürşat Özdaşlı vd. 3/569-605. Ankara: Gece Akademi Yay., 2018.
• Güney, Emin. Sivas Tereke Defterlerinden Hareketle Sivas’ta Seyyidlerin Sosyo-Ekonomik Hayatı (1825-1850 Yılları). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Işık, Ayhan. “Çankırı’nın Manevî Fâtihleri: Çankırı Seyyidleri”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 1 (2017), 77-118.
• Işık, Ayhan. Meşîhat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nakîbü’l-Eşrâflık Müessesesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Jennings, Ronald C.. Studies on Ottoman Social History in the Sixteenth and Seventeenth Centuries: Women, Zimmis and Sharia Courts in Kayseri, Cyprus and Trabzon. İstan-bul: The Isis Press, 1999.
• Keskin, Necat. Akışkan Kimlikler: Etnik ve Dini Kimlik Arasında Becirman Seyyidleri. An-kara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Kılıç, Rüya. Hilafet Mücadelelerinin, İslam Tarihinde ve Osmanlı İmparatorluğu'nda Toplumsal Yapıdaki İzdüşümü: Seyyid ve Şerifler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Kılıç, Rüya. Osmanlı Devleti’nde Seyyidler ve Şerifler (XIV-XVI. Yüzyıllar). Ankara: Hacet-tepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Kılıç, Rüya. Osmanlıda Seyyidler ve Şerifler. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
• Köprülü, Orhan F. “Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/455-456. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Tarihi Süreçte Seyyid ve Şerif Kavramlarının Kullanımı”. Osmanlı Araştırmaları 33/33 (2009), 87-129.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Seyyid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/40-43. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ortaylı, İlber. Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı. İstanbul: Kronik Yay., 2. Baskı, 2016.
• Ortaylı, İlber. “Kadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/67-93. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Öğüt, Salim. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/389-397. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özcan, Abdülkadir. “Osmanlı’da Seyyidler ve Şerifler”. Derin Tarih 5 (Mart 2016), 132-136.
• Öztürk, Nazif. “Mütevelli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/217-220. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983.
• Sakaoğlu, Necdet. “Seyyidlik Sarığı Sarmak”. Tarih ve Toplum 5 (1985), 107-108.
• Sarıcık, Murat. “Ebussuûd Efendi’nin Fetvâlarında Seyyidler”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2004), 63-90.
• Sarıcık, Murat. “Nakîbü’l-eşraf Abdülkadir Efendi Tarafından Verilen 1008/1600 Tarihli Siyâdet Hücceti”. EKEV Akademi Dergisi 35 (2008), 113-126.
• Sarıcık, Murat. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-Eşrâflık Kurumu”. Türkler 10/385-393. Ankara: y.y. 2002.
• Sarıcık, Murat. Osmanlı İmparatorluğunda Nakîbü’l-Eşraflık Müessesesi. Ankara: TTK Yayınları, 2003.
• Sümer, Faruk. “Ağa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/452. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Şimşek, Muttalip. “Osmanlı Devletiʹnde Nakîbüleşraflık Müessesesi ve Bu Müessese-ye Bağlı Kaymakamlıklar (19. Yüzyıl)”. Tarihin Peşinde ‐Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 19 (2018), 401‐431.
• Taş, Hülya. “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki “Şühûdü'l-Hâl” Nasıl Değerlendirilebilir?”. Bilig 44 (Kış 2008), 25-44.
• Tuna, Sevda. Osmanlı Dönemi Ankara’sında Sosyo-Ekonomik ve Demografik Açıdan Seyyide ve Şerifeler (M.1786-1835). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Uğur, Yunus. “Şer‘iyye Sicilleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/8-11. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Mekke-i Mükerreme Emirleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Ku-rumu, 2014.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Osmanlılar’da Nakîbü’l-Eşraflık”. Haz. Ali Dadan. Marife 3 (2004), 431-438.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Şer‘î Mahkeme Sicilleri”. Ülkü Halkevleri Dergisi 5/29 (Temmuz 1935), 365-368.
• Yaman, T. Mümtaz. “Şer‘î Mahkeme Sicilleri”. Ülkü Halkevleri Dergisi 12/68 (İlk Teşrin 1938), 153-164.
• Yılmazçelik, İbrahim. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 2014.
• Yörük, Saim. “Adanalı Seyyidler Hakkında Sosyal ve Ekonomik Açıdan Bazı Değerlendirmeler (1701-1750)”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 18 (2011), 1-22.