Sömürgecilik Karşıtı Sûfî Direniş ve Başlıca Nitelikleri

Yıl 2022, Cilt: 31 Sayı: 2, 625 - 638, 30.12.2022

Takyettin Karakaya

https://doi.org/10.51447/uluifd.1134601

Öz

Tasavvuf tarihinin erken dönemlerinden itibaren sûfî müellifler tarafından kaleme alınan çeşitli eserlerde birbirinden farklı yüzlerce tasavvuf tarifinin yapıldığı görülür. Bu bağlamda zaman, zemin ve ilgili şahsın önceliklerine göre farklılık arz eden bu tariflerin en kuşatıcılarından birinin sahibi olan Amr b. Osman el-Mekkî tasavvufu “kulun her vakitte, o vakit içinde işlenmesi en uygun olan amelle meşgul olmasıdır” şeklinde tarif eder. Mekkî’den günümüze tasavvuf tarihinin seyri ve sûfîlerin faaliyetleri göz önüne alındığın-da onun ortaya koymuş olduğu anlayışın tasavvuf erbabı tarafından büyük oranda benim-sendiğine şahit olunur. Bu itibarla sûfîler birlikte yaşadıkları halkların yüz yüze kaldıkları sıkıntılara kendi perspektiflerinden çözümler getirmeye çalışmış ve gerektiğinde bu çözümlerin hayata geçirilmesi noktasında aktif roller üstlenmişlerdir. Nitekim tıpkı Moğollar’ın İslam âlemini istilasına karşı savaşırken öldürülen Necmüddîn Kübrâ ve Mısır’a saldıran Fransızlar’a mukabele eden ordu içerisinde en ön saflarda yer alan Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî gibi, Batı kaynaklı sömürgecilik hareketi karşısında dikkate değer direniş örnekleri veren tarikat mensuplarının faaliyetleri durumun bu minval üzere olduğunu göstermektedir. Bu makalede sömürgecilik karşıtı sûfî direnişin tarihinden ziyade temel nitelikleri üzerinde durulacak ve birbirine yakın dönemlerde, farklı coğrafyalarda bu harekete önderlik eden eren-mücâhidlerin faaliyetlerinin karakteristikleri tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Tarikatlar, Sûfi Direniş, Sömürgecilik, İşgal., Tasawwuf, Ṭarīqas, Sufi Resistance, Colonialism, Occupation.

Anti-colonial Ṣūfī Resistance and Its Main Characteristics

Öz

Hundreds of different Tasawwuf descriptions have been made in various works written by Sufi authors since the early periods of Sufi history. In this context, the owner of one of the most comprehensive of these descriptions, ʿAmr b. ʿUthmān al-Makkī defines Ṣūfism as “The servant is always busy with the most appropriate deed to be done at that time”. Considering the course of the history of Tasawwuf from al-Makkī to the present and the activities of the Sufis, it is witnessed that the understanding he put forward was largely adopted by the Sufi connoisseurs. In this respect, the Sufis tried to find solutions to the problems faced by the peoples they lived with from their own perspectives and took active roles in the implementation of these solutions when necessary. As a matter of fact, just like Najm al-Dīn Kubrā, who was killed while fighting against the invasion of the Islamic world by the Mongols, and Abū l-Ḥasan al-Shādhilī, who was at the forefront of the army that responded to the French attacking Egypt, the activities of the members of the ṭarīqas, who gave remarkable examples of resistance against the Western-based colonial movement, show that the situation is about this way. In this article, the main characteristics of the anti-colonial Sufi resistance will be emphasized rather than its history, and the characteristics of the activities of the eren-mujāhids who led this movement in different geographies in close periods will be tried to be determined. 

Anahtar Kelimeler

Tasawwuf, Ṭarīqas, Sufi Resistance, Colonialism, Occupation.

Kaynakça

• Abû-Manneh, Butrus. “Hâlidîliğin Yükselişine ve Gelişmesine Yeni Bir Bakış”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sûfîler. haz. A. Yaşar Ocak. 267-301. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005.
• Algar, Hamid. Nakşibendîlik. çev. A. Cüneyd Köksal vd. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• Arslan, Ali. “Osmanlı Belgelerine Göre İmam Mansûr”. Kafkasya’da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri Bakü-Azerbaycan, 9-11 Aralık 1998. ed. Rafiq Aliyev - Halil Bal. 161-169. İstanbul: Yıldız Matbaacılık ve Yayıncılık, 2000.
• Ahmed, Aziz. Hindistan’da İslam Kültürü Çalışmaları. çev. Latif Boyacı. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Barlas, Cafer. Dünü ve Bugünü ile Kafkasya Özgürlük Mücadelesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Buehler, Arthur. “Mawlânâ Khâlid and Shâh Ghulâm Ali”. Journal of the History of Sufism 5 (2007), 199-213.
• Dursun, Davut. “Cezayir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/489-494. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ebü’n-Nasr, Cemil M. Modern Dünyada Sûfî Tecrübe, Ticâniyye Tarikatı Örneği. çev. Kadir Özköse. Konya: Ensar Yayıncılık, 2008.
• Efe, Fikret. Şeyh Şâmil’in 100 Mektubu. İstanbul: Şule Yayınları, 2002.
• Esad el-Hatîb. Sûfîler ve Aksiyon. çev. H. İbrahim Kaçar vd. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Ferro, Marc. Sömürgecilik Tarihi: Fetihlerden Bağımsızlık Hareketlerine 13. Yüzyıl-20. Yüzyıl. çev. Muna Cedden. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2002.
• Kavas, Ahmet. “Sömürgecilik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/394-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kemper, Michael. “The North Caucasian Khâlidiyya and “Muridism”: Historiograp-hical Problems”. Journal of the History of Sufism 5 (2007), 151-167.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991.
• Martin, B.G. Sömürgeciliğe Karşı Afrika’da Sûfî Direniş. çev. Fatih Tatlılıoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 1988.
• Muslu, Ramazan. Emîr Abdülkâdir el-Cezâirî: Hayatı ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• O’Fahey, R. S. - Radtke, Bernd. “Neo-Sufism Reconsidered”, Der Islam 70 (1993), 52-87.
• Öz, Mustafa. “Muhammed Ahmed el-Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/494-497. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Özköse, Kadir. Muhammed Senûsî: Hayatı, Eserleri, Hareketi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Özköse, Kadir. Sûfî Davetten Devlete: Osman b. Fûdî ve Sokoto Halifeliği. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Radtke, Bernd. “Kritik am Neo-Sufismus”, Islamic Mysticism Contested: Thirteen Centu-ries of Controversies and Polemics. ed. Frederick de Jong - Bernd Radtke. 162-173. Leiden: Brill, 1999.
• Sahib, Esad. Buġyetü’l-vâcid fî mektûbâtı ḥażreti Mevlânâ Ḫâlid. Dımeşk: Matbaatu’t-Terakkî, 1334.
• Sıddıkî, Mazharuddîn. İslam Dünyasında Modernist Düşünce. çev. Murat Fırat - Göksel Korkmaz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990.
• Sırma, İhsan Süreyya. “Quelques documents inedits sur le Rôle des confreries tarîqat dans la politique panislamique du Sultan Abdulhamid II.”. Atatürk Üniversitesi İslamî İlimler Dergisi 3 (Haziran 1979), 283-293.
• Triaud, Jean-Louis. “Batı Afrika’da Tarikat Konusu, Tarihî ve Bibliyografik Bir İnceleme”. İslam Dünyasında Tarikatlar (Gelişmeleri ve Aktüel Durumları). haz. Alexandre Popovic – Gilles Veinstein. çev. Osman Türer. 517-40. Ankara: Sûf Yayınları, 2004.