Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun Hazırlanmasının Gerekçeleri

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 1 - 36, 31.07.2025

Zeki Salih Zengin

https://doi.org/10.54659/ulum.1695658

Öz

Cumhuriyetin ilanının hemen ardından eğitimde amaç ve yönetim birliğini sağlamak üzere hazırlanan Tevhid-i Tedrisat Kanunu önem ve değerini günümüzde de korumaktadır. Türkiye’deki bütün eğitim kurumlarının yönetiminin Maarif Vekaleti’ne bırakılmasını öngören Kanunun hazırlanmasına götüren süreci iç ve dış gerekçelere bağlı olarak açıklamak gerekir. Kanunun temel amacı olan eğitimin denetimi ve amaç birliğinin sağlanması ihtiyacı, 18. Yüzyıldan itibaren Batı’da gelişen ve bütün dünyayı etkileyen yönetim ve toplum anlayışının sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Toplumsal kalkınma ve gelişmenin, nitelikli bilginin üretimi ve paylaşılması ile ilişkili olduğu anlayışı, örgün eğitimin planlı ve düzenli hale getirilmesini zaruri hale getirmiştir. Bu nedenle eğitim yönetimi vakıflar gibi özel kurumların değil devletin sorumluluk alanı olarak kabul edilmiştir. Bu anlayış Osmanlı Devleti tarafından da benimsenerek Tanzimat döneminde başlatılan yönetim teşkilatındaki değişim doğal olarak eğitim alanını da kapsamış, geleneksel eğitim kurumları medreseler yanında yönetim, denetim ve sorumluluğu Maarif Nezareti tarafından gerçekleştirilen mektep modeline dayalı yeni bir sistem kurulmuştur. Bunlara yeterli denetimin sağlanamadığı yabancı ve azınlık mektepleri ile Evkaf Nezareti’ne bağlı mektepler de eklenince Osmanlı eğitim sistemi çok başlı bir hale bürünmüştür. Eğitim yönetiminde ortaya çıkan bu çok başlılık amaçlara da yansımış, toplumsal ayrışma ve devletin çökmesinde etkili olmuştur. Kurtuluş Savaşı yıllarında Meclis görüşmelerine de yansıyan eğitimdeki çok başlılığın giderilmesi, Cumhuriyet’in kurulmasından hemen sonra gerçekleştirilmiştir. Kanun, aniden alınan bir kararın değil yönetim, toplum ve eğitim anlayışındaki değişimin yanısıra Tanzimat sonrasında yaşanan tecrübenin bir sonucudur. Eğitimde yönetim ve amaç birliğinin sağlanmasını amaçlayan Kanun ile mesleki din eğitimi de düzenlenmiştir. Bu nedenle medreselerin kapanması, mesleki din eğitimi açısından olumsuzluk taşımaz. Çalışmada, Kanun’un hazırlanmasının nedenleri TBMM Zabıt Tutanakları, arşiv belgeleri, yasal düzenlemeler, süreli yayınlar ve konuyla ilgili diğer kaynaklara dayalı olarak tarihî-betimsel yöntemle ele alınarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi , Maarif Vekâleti , Medrese , Mektep , Tevhid-i Tedrisat Kanunu

The Reasons for the Preparatıon of the Tevhı̇d-i Tedrı̇sat Law

Öz

The Law on the Unification of Education (Tevhid-i Tedrisat Kanunu), enacted immediately after the proclamation of the Republic to ensure unity in educational objectives and administration, continues to maintain its importance and relevance today. It is essential to explain the process leading to the preparation of this law based on both internal and external factors. The fundamental purpose of the law, which was to establish state supervision and unity of purpose in education, emerged as a result of administrative and social developments in the West from the 18th century onward, which influenced the entire world. The understanding that social development and progress are linked to the production and dissemination of qualified knowledge made it necessary to organize formal education in a planned and systematic manner. Consequently, education was regarded as a responsibility of the state rather than private institutions such as foundations. This perspective was also adopted by the Ottoman Empire, and the administrative reforms initiated during the Tanzimat period naturally extended to the field of education. Alongside traditional educational institutions such as madrasas, a new system based on schools (mektep) managed, supervised, and regulated by the Ministry of Education (Maarif Nezareti) was established. However, the addition of foreign and minority schools, which lacked sufficient oversight, as well as schools affiliated with the Ministry of Foundations (Evkaf Nezareti), led to a fragmented education system in the Ottoman Empire. This administrative fragmentation was also reflected in educational objectives, contributing to social divisions and ultimately to the decline of the state. The need to eliminate this fragmentation in education was frequently discussed during the War of Independence and was swiftly addressed following the establishment of the Republic. The law was not the result of a sudden decision but rather a product of changes in governance, society, and educational philosophy, as well as the experiences gained since the Tanzimat era. In addition to ensuring administrative and educational unity, the law also regulated vocational religious education. Therefore, the closure of madrasas did not negatively impact vocational religious education. This study evaluates the reasons for the preparation of the law using historical-descriptive methods, based on Turkish Grand National Assembly (TBMM) minutes, archival documents, legal regulations, periodicals, and other relevant sources.

Anahtar Kelimeler

Religious Education , Ministry of Education , Madrasa , School , Law on the Unification of Education

Kaynakça

• “Ecnebi Mektepleri Hakkında Talimatname”. Muallimler Birliği 1/9 (Mart 1926), 427-428.
• “Evkaf Nezareti İdare-i Merkeziyesi Teşkilat ve Vezâifi Hakkında Nizamname”. Düstur İkinci Tertip/IV (Temmuz 1328 /1912), 569-579.
• “Evkaf Nezareti’ni Teşkil Eden Devâirin Vezâifi Hakkında Nizamname”. Düstur Birinci Tertip/IV (Ocak 1880), 690-694.
• “İttihat ve Terakki Kongresi-8-”. İkdam No: 2814 (14 Ekim 1916).
• “İttihat ve Terakki Umumi Kongresi-3-”. İkdam No: 2809 (7 Ekim 1916).
• “Maarif-i Umumiye Nizamnamesi”. Düstur Birinci Tertip/II (ts.), 184-219.
• “Maarif-i Umumiye Nizamnamesi”. Maarif Nazırlığı (1869), md. 4, 198.
• “Medâris-i İlmiye Hakkında Kanun”. Düstur İkinci Tertip/IX (Nisan 1333/1917), 598-600.
• “Medâris-i İlmiye Nizamnamesi Esbab-ı Mûcibe Layihası”, Medaris-i İlmiye Nizamnamesi. Evkaf-ı İslamiye Matbaası, 1341-1338 (1922).
• “Medâris-i İlmiye Nizamnamesi”. Düstur Üçüncü Tertip/II (Mayıs 1337/1921), 57-61.
• “Medâris-i İlmiye Nizamnamesi”. Düstur Üçüncü Tertip/V.
• “Mekteb Küşadı Hususunun Bi’l-istizan Sudûr Edecek İradei Seniye Üzerine Fermanı Âli Sudûruna Taliki Hakkında İradei Seniye”. Düstur Birinci Tertip/V (ts.), 759-760.
• “Talebe Mektupları: İstanbul’da Sebilürreşad Ceride-i İslamiyesine”. Sebilürreşad 24/602 (29 Mayıs 1340), 59.
• “Tedrisat-ı İptidaiye Kanun-ı Muvakkati”. Düstur İkinci Tertip/V (Eylül 1329), 804-823.
• “Tevhid-i Tedrisat Demek İlga-yı Tedrisat Demek midir?”. Sebilürreşad 24/602 (Mayıs 1340/1924), 58-59.
• “Tevhid-i Tedrisat Kanunun Tarz-ı Tatbiki Hakkında Antalya Mebusu Hoca Rasih Efendi Hazretleri ile Mülâkat”. Sebilürreşad 24/604 (Haziran 1340/1924), 89-90.
• “Tevhid-i Tedrisat’ın Tarz-ı Tatbiki”. Sebilürreşad 24/602 (Mayıs 1340/1924), 59.
• Afif, Yahya. “Fanî Medreselerin Baki Eserleri”. Sebilürreşad 23/598 (Nisan 1340/1924), 413-415.
• Afif, Yahya. “İlahiyat Fakültesi Nasıl Olmalıdır?”. Sebilürreşad 23/595 (Nisan 1340/1924), 354-355.
• Afif, Yahya. “İlahiyat Talebesinin İaşesi”. Sebilürreşad 24/607 (Temmuz 1340/1924), 138-141.
• Afif, Yahya. “İnhilal Eden Bir İlim Ordusu”. Sebilürreşad 24/603 (Haziran 1340/1924), 69-72.
• Afif, Yahya. “Maarif Vekili Vâsıf Beyefendi’nin Nazar-ı Dikkatine”. Sebilürreşad 24/607 (Temmuz 1340/1924), 141.
• Afif, Yahya. “Müstahberât ve Mülâhazât”. Sebilürreşad 24/617 (Eylül 1340/1924), 296-297.
• Afif, Yahya. “Seyyid Bey’in İrşâdât-ı Âlimânesi”. Sebilürreşad 24/604 (Haziran 1340/1924), 82-85.
• Akseki, Ahmet Hamdi. “Din Tedrisatı ve Dinî Müesseseler Hakkında Bir Rapor.” İslamiyat 4/1 (Ocak-Mart 2001), 131- 144.
• Albisetti, James C. “National Education Systems: Europe.” The Oxford Handbook of the History of Education. ed. John L. Rury - Eileen H. Tamura. Oxford: Oxford University Press, 2019. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199340033.013.8
• Alsan, Zeki Mesut. “TBMM Umur-ı Maarif Vekâlet-i Celilesine”, Maarif Hakkında Lâyihalar I. 36-50. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1339.
• Aytaç, Kemal. Avrupa Eğitim Tarihi. Ankara: Phoenix Yayınları, 2012.
• Aytaç, Kemal. Avrupa Okul Sistemlerinin Demokratlaştırılması. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, 1985.
• Bardak, Musa. “Ahmet Kemal Paşa ve Osmanlı Eğitiminin Kamu Yönetimine Geçme Sürecindeki Rolü.” Türkiye’de Eğitim Düşünürleri. ed. Mehmet Akif Kireçci - Hasan Bacanlı. 261-292. Ankara: Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Eğitim Enstitüsü Yayınları, 2024.
• BCA, Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi. No: 051/.2.1.13; No: 051/5.43.3.
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi. İrade Meclis-i Mahsus [İ.MMS]. 51/2250.
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi. Şûra-yı Devlet Evrakı [ŞD]. 205/55; 206/44; 207/25.
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y. EE]. No: 131/21.
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi. Yıldız Resmi Maruzat Evrakı [Y.A. RES]. No: 56/51; 101/39.
• Ceride-i Resmiye. (6 Mart 1340/1924), Sayı: 63.
• Çetin, Atilla. “Maarif Nazırı Ahmet Zühtü Paşa'nın Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Yabancı Okullar Hakkında Raporu” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 10-11 (1983), 189-207.
• Ergin, Osman Nuri. Türk Maarif Tarihi III-IV. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Gümüş, T. Tolga. “Ortaçağ’dan Erken Modern Döneme Batı Avrupa’da Eğitim Tarihi: Yeni Yaklaşımlar”. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi VI/1 (Haziran 2010), 25-40.
• Hakimiyet-i Milliye. (Mart 1340/1924), No: 1070.
• Haydaroğlu, İlknur Polat. Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Okullar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• İsmail Hakkı, Baltacıoğlu. “Sultanilerin Islahı Hakkında”. Maarif Hakkında Lâyihalar I. 88-104. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1339.
• Karataş Yakup. “Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Malî Bir Vechesi: Evkaf-ı Münderisenin Maarife Terki”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 57 (2016), 1839-1867.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1980.
• Konrad, Franz-Michael. Okulun Tarihi. çev. Eda Kulaksız. İstanbul: Runik Kitap, 2021.
• Leonard, Ira M. - Parmet, Robert D. American Nativism 1830-1860. New York: Litton Educational Publishing, 1971.
• Mondale, Sarah - Patton, Sarah B. (ed.). The Story of American Public Education, Boston: Beacon Press, 2001.
• Nord, Warren A. Religion and American Education. Carolina: The University of North Carolina, 1995.
• Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Program ve Nizamnamesidir. İstanbul: Tanin Matbaası, 1333.
• Porcher, Pierre. “State and School in Europe (Nineteenth­–Twenty-first Century)”. Digital Encyclopedia of European History. Erişim 08 Mart 2025. https://ehne.fr/en/encyclopedia/themes/education-teaching-and-professional- training/educational-democratization-and-inequality/state-and-school-in-europe- nineteenth%C2%AD%E2%80%93twenty-first-century
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye. Matbaa-i Âmire, Darü’l-Hilafeti’l-Âliye, 1316 (1898).
• Sezer, Ayten. Atatürk Döneminde Yabancı Okullar (1923-1938). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908). İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Sungu, İhsan. “Türkiye Büyük Millet Meclisi Maarif Vekâlet-i Celilesine”, Maarif Hakkında Lâyihalar I. 16-30. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1339.
• Tanır, Engin Deniz - Aslan, Cengiz. “Birinci Heyet-i İlmiye ve Çalışma Esasları”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 52/1 (2019), 251-276.
• TBMM Zabıt Tutanakları (TBMMZT), 2. Dönem, 2. Devre, 2. İçtima, ts.
• TBMM Zabıt Tutanakları (TBMMZT), 1. Dönem, 1. Devre, 140. İçtima, 30 Ocak 1337/1921).
• TBMM Zabıt Tutanakları (TBMMZT), 1. Dönem, 1. Devre, 4. İçtima, ts.
• TBMM Zabıt Tutanakları (TBMMZT). 1. Dönem, 1. Devre, 141. İçtima, 31 Ocak 1337/1921.
• TBMM Zabıt Tutanakları (TBMMZT). 1. Dönem, 1. Devre, 154. İçtima, 21 Şubat 1337/1921.
• TBMM Zabıt Tutanakları (TBMMZT). 1. Dönem, 4. Devre, 1. İçtima, 1 Mart 1339/1923.
• TBMM Zabıt Tutanakları (TBMMZT). 1. Dönem, 2. Devre, 15. İçtima, 8 Teşrinisani 1339/Kasım 1923.
• TBMM Zabıt Tutanakları (TBMMZT). 1. Dönem, 3. Devre, 93. İçtima, 30 Ağustos 1338/1922.
• TBMM Zabıt Tutanakları (TBMMZT). 1. Dönem, 4. Devre, 24. İçtima, ts.
• TBMM Zabıt Tutanakları (TBMMZT). 2. Dönem, 2. Devre, 40. İçtima, ts.
• Urban, Wayne J. - Wagoner Jr., Jennings L. American Education: A History. New York: Routledge, 2009.
• Vahapoğlu, Hidayet. Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları (Yönetimleri Açısından). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları,1990.
• Yorulmaz, Şerife. “19. Yüzyılda Osmanlı Eğitim Sistemi İçinde Ermenilerin Durumu, Misyoner Faaliyetlerin Etkileri ve Ruhsatsız Açılan Ermeni Okulları”. XIV. Türk Tarih Kurumu Sempozyumu. 2/1441-1458. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002.
• Zengin, Zeki Salih. “II. Abdülhamit Döneminde Yabancı ve Azınlık Mekteplerinin Faaliyetleri”. Belleten 71/ 261 (2017), 613-652.
• Zengin, Zeki Salih. “Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet’in Başlarında Türkiye’de Medreseler ve Din Eğitimi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (2002), 277-313.
• Zengin, Zeki Salih. “Osmanlılarda II. Meşrutiyet Döneminde Yeni Açılan Medreseler ve Din Görevlisi Yetiştirme Çalışmaları”. İslam Araştırmaları Dergisi 36 (2016), 33-61.
• Zengin, Zeki Salih. “Tanzimat ve Sonrası Dönemde Osmanlı Toplumunda Gayrimüslimler ve Din Eğitimi”. Değerler Eğitimi Dergisi 6/15 (Haziran 2008), 139-170.
• Zengin, Zeki Salih. “Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun Hazırlanmasından Sonraki İlk Dönemde Uygulanışı ve Din Eğitimi”. Dini Araştırmalar 5/13 (Mayıs-Ağustos 2002), 81-106.
• Zengin, Zeki Salih. II. Meşrutiyet’te Medreseler ve Din Eğitimi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.