Mâtürîdî Âlimi Ebû İshâk es-Saffâr’ın Esmâ-i Hüsnâya Dayanan Kelâm Anlayışı

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 2, 159 - 199, 31.12.2020

Hümeyra Sevgülü Haciibrahimoğlu Abdullah Demir

https://doi.org/10.54659/ulum.752957

Cited By: 2

Öz

Esmâ-i hüsnâ, Kur’ân’da dört âyette ve Ebû Hüreyre’den (öl. 57/678) rivayet edilen bir hadisin farklı iki versiyonunda yer alan Allah’ın güzel/en güzel isimleri anlamında bir ifadedir. Esmâ-i hüsnânın hangi isimler olduğu, bu isimlerin anlamları ve bu isimlerle dua etme gibi konuları içeren kitaplar, erken dönemlerden itibaren İslâm âlimleri tarafından kaleme alınmıştır. Lugat ve nahiv âlimi Ebû İshak ez-Zeccâc’ın (öl. 311/923) Tefsîru esmâ’illâhi’l-hüsnâ adlı eseri, bu konuya tahsis edilmiş bilinen ilk çalışmadır. Eş‘âri kelâmcısı Abdülkāhir el-Bağdâdî’nin (öl. 429/1037-38) el-Esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât adlı eseri de aynı konuya dairdir. Bu çalışma-da, Mâtürîdî âlimi Ebû İshâk es-Saffâr’ın (öl. 534/1139) esmâ-i hüsna yorumu çerçevesinde kelâm anlayışı ele alınmıştır. Onun Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd adlı kelâm eserinin yaklaşık üçte birlik bir kısmını esmâ-i hüsnâ yorumu oluşturmaktadır. Bu bölüm incelendiğinde Saffâr’ın ulûhiyet konusunu 177 esmâ-i hüsnâyı esas alarak izah etmeye çalıştığı görülmektedir. Saffâr, alfabetik bir sıra içerisinde ele aldığı ilâhî isimleri öncelikle lugavî (semantik) yönden açıklamaktadır. Sonrasında ise incelediği ilahî ismi, bir kelâm konusu ile bağlantı kurarak kelâmî perspektifle izah etmektedir. Onun eseri incelendiğinde hilâfet konusu hariç diğer kelâm bahislerini, esmâ-i hüsna ile bağlantılı kurarak ele aldığı anlaşılmaktadır. Saffâr öncesi Hanefî-Mâtürîdî kelâm literatürü içinde esmâ-i hüsnânın bu kadar kapsamlı ele alındığı başka bir eserin bilinmemesi, bizi bu konu özelinde araştırma yapmaya yöneltmiştir. Bu makalede onun esmâ-i hüsnâ temelli kelâm anlayışı tanıtılmaya ve değerlendirilmeye çalışılacaktır. Böylece esmâ-i hüsnâ literatürü çerçevesinde onun eserinin özgünlüğü de ele alınmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mâtürîdilik, Ebû İshâk es-Ṣaffâr, Telḫîṣü’l-edille, Esmâ-i hüsnâ, Allah’ın Güzel İsimleri

Māturīdite Scholar Abū Isḥāq al-Ṣaffār’s Understanding of Kalām Based on al-asmāʾ al-ḥusnā

Öz

Seen in four verses of the Qurʾān and two different versions of a ḥadīth narrated by the Abū Hurayra (d. 57/678), al-Asmāʾ al-ḥusnā is an expression that refers to the beautiful or most beautiful names of Allah. Since the earliest periods of Islam, Muslim scholars have written various books focusing on issues, such as al-asmāʾ al-ḥusnā', the meanings of these names and praying with these names. The book Tafsīr al-asmāʾ al-ḥusnā, written by the Abū Isḥāq al-Zajjāj (d. 311/923), a scholar specializing in language and syntax, is the first known work devoted to this subject. Similarly, the book al-Asmāʾ wa-l-ṣifāt by Ashʿarī theologian ʿAbd al-Qāhir al-Baghdādī (d. 429/1037-38) addresses the same subject. The present study discusses Māturīdite scholar Abū Ishāk al-Saffār's (d. 534/1139) understanding of Kalām based on his interpretation of al-asmāʾ al-ḥusnā. Approximately one-third of his theology book called Talkhīṣ al-adilla li-qawāʿid al-tawḥīd is composed of his interpretation of al-asmāʾ al-ḥusnā. An examination of the related sections in it reveals that al-Saffār attempts to explain the issue of divinity based on one hundred seventy-seven al-asmāʾ al-ḥusnā. al-Saffār first explains the divine names provided in alphabetical order from a semantic perspective. Afterward, he explains each holy name theologically by linking it to a related subject in theology. An analysis of his book Talkhīṣ al-adilla would reveal that he deals with all other theology issues in connection with the beautiful names of God, except for the subject of the caliphate. Because no other work is known to have addressed the beautiful names of God in such detail in the Ḥanafite-Māturīdite theological literature before al-Saffār, we decided to investigate what he offered in his work further. This article aims to introduce and evaluate his understanding of theology based on his interpretation of al-asmāʾ al-ḥusnā. Thus, the originality of his book will be considered within the framework of the literature of al-asmāʾ al-ḥusnā.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Māturīdiyya, Abū Isḥāq al-Ṣaffār, Talkhīṣ al-adilla, al-Asmāʾ al-Ḥusnā’, Beautiful Names of God

Kaynakça

• ʿAbd al-Bāqī, Muḥammad Fuʾād. al-Muʿjam al-mufahras li-alfāẓ al-Qurʾān al-karīm. Qahira: Dār al-Ḥadīth, 1467.
• Aruçi, Muhammed. Abdülkāhir el-Bağdâdî ve el-Esmâ ve’s-Sıfât Adlı Eseri. Istanbul: Marmara University, Graduate School of Social Sciences, Ph.D. Dissertation, 1994.
• Aruçi, Muhammed. “el-Esmâ ve’s-sıfât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/420-421. Istanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Bayhaqī, Aḥmad b. al-Ḥusayn. al-Asmāʾ wa-l-ṣifāt. Critical ed. ʿAbd Allāh Muḥammad Ḥāshidī. 2 Volumes. Jeddah: al-Maktaba al-Savādī, 1413.
• Brodersen, Angelika. “Das Kapitel über die "schönen Namen Gottes" im Talḫīṣ al-adilla li-qawāʿid at-tauḥīd des Abū Isḥāq as-Ṣaffār al-Buḫārī (gest. 534/1139)". Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 164/2 (2014), 375-406.
• al-Bukharī, Muḥammad b. Ismāʿīl. al-Jāmiʻ al-ṣaḥiḥ.Critical ed.Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Volumes. s.l.: Dār Tawq al-Najat, 2. Edition, 1422.
• Çelebi, İlyas. “İsim-Müsemmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/548-551. Istanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/100-106. Istanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Demir, Abdullah. Ebû İshak Zâhid es-Saffâr’ın Kelâm Yöntemi. Ankara: İSAM Yayınları, 2018.
• Fakhr al-Dīn al-Rāzī. al-Tafsīr al-kabīr. Beirut: Dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, 1420.
• al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. al-Maqṣad al-asnā fī sharḥ asmāʾ Allāh al-ḥusnā. Critical ed. ʿAbd al-Wahhāb al-Jābī. Kibris: al-Jaffān wa’l-Jābī, 1987.
• Güngör, Mevlüt. “Cessâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/427-428. Istanbul: TDV Yayınları, 1993.
• al-Ḥalīmī, Abū ʿAbd Allāh. al-Minhāj fī shuʿab al-īmān. ed. Ḥilmī Muḥammad Fūda. 3 Volumes. Beirut: Dār al-Fikr, 1399.
• Işık, Mustafa. “İbn Huzeyme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/79-81. Istanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Ibn Mādja, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad. Sunan Ibn Mādja. Critical ed. Hāfiz Abū Tāhir Zubair ʿAlī Zaʾī. Riyāḍ: Dār al-Salām, 2009.
• Ibn Manẓūr. Lisān al-ʿArab. ed. ʿAbd Allāh ʿAlī al-Kabīr. 15 Volumes. Qahira: Dâru’l-Maârif, n.d.
• Qāḍī ʿAbd al-Jabbār, Abū l-Ḥasan ʿAbd al-Jabbār b. Aḥmad al-Hamadhānī. Sharḥ al-uṣūl al-khamsa. trans. İlyas Çelebi. 2 Volumes. Istanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Karacabey, Salih. “Hattâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/489-491. Istanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Karaman, Hayreddin etc. Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Kasar, Veysel. “Halimi’nin Kitâbu’l-Minhâc’ı ve Kelâm Açısından Değeri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/15 (2006), 125-145.
• Koçar, Musa. İmam Mâtüridi’de Esmâ-i hüsnâ. Istanbul: Marmara University, Graduate School of Social Sciences, Master’s Thesis, 1992.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Esmâ-i Hüsnâ’da Tevkîfilik - Kıyâsîlik Problemi: Fahreddîn er-Râzî Örneği”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (Haziran 2004), 231-251.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mutezile Kelâmında Yeniden Yaratma (İ‘âde)”. Usul İslam Araştırmaları 9/9 (Haziran 2008), 7-40.
• al-Qushayrī, Abū l-Qāsim. al-Taḥbīr fī ʿilm al-tadhkīr. ed. Ibrāhīm Basyūnī. Qahira: Dār al-Kutub al-Arabī, 1968.
• al- Māturīdī, Abū Manṣūr. Kitāb al-Tawḥīd. ed. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• al-Māturīdī, Abū Manṣūr. Taʾwīlāt al-Qurʾān. Critical ed. Ahmet Vanlıoğlu etc. 18 Volumes. Istanbul: Mizan Yayınevi, 2005.Muslim b. al-Ḥajjāj. al-Jāmiʻ al-ṣaḥiḥ. Critical ed. Muḥammad Fuʾād ʿAbd al-Bāqī. 5 Volumes. Beirut: Dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, 1956.
• al-Nasafī, Abū l-Muʿīn. Baḥr al-kalām. ed. Walī al-dīn M. Ṣāliḥ al-Farfūr. Dimashq: Maktabat al-Farfūr, 1421/2000.
• al-Nasafī, Abū l-Muʿīn. Tabṣirat al-adilla fī uṣūl al-dīn. Critical ed. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. 2 Volumes. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1993.
• al-Ṣābūnī, Nūr al-Dīn Aḥmad b. Maḥmūd. al-Bidāya fī uṣūl al-dīn: Mâtürîdiyye Akaidi. trans. Bekir Topaloğlu. Istanbul: İFAV Yayınları, 15. Edition, 2015.
• Sadıker, Ömer. Ebû Şekûr es-Sâlimî’nin Kelam Anlayışı. Adana: Çukurova University, Graduate School of Social Sciences, Ph.D. Dissertation, 2019.
• Saffâr, Ebû İshâk. Talkhīṣ al-adilla li-qawāʿid al-tawḥīd. Critical ed. Angelika Brodersen. Beirut: al-Ma’had al-Almani lil-abhas al-sharqiyya, 1432/2011.
• al-Sālimī, Abū Shakūr, Kitāb al-Tamhīd fī bayān al-tawḥīd. Critical ed. Ömür Türkmen. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Şahin, Hüseyin. Esmâ-i Hüsnâ ve Eserleri. Istanbul: Marmara University, Graduate School of Social Sciences, Ph.D. Dissertation, 1989.
• Shaybānī, Ismāʿīl b. Ibrāhīm. Sharḥ al-ʿaqīda al-Ṭaḥāwiyya. Beirut: Dār al Kutub al-ʻIlmīyyah, 2018. al-Tirmidhī, Abū ʿĪsā Muḥammad. al-Jāmiʿ al-kabīr. Critical ed. Bashshār ʿAwwād Maʿrūf. 6 Volumes. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1998.
• Topaloğlu, Bekir. “Esmâ-i Hüsnâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/404-418. Istanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Türcan, Galip. “Kelamın Dil Üzerine Kurduğu İstidlal Şekli -Bâkıllânî’nin Yaklaşımı Bağlamında Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (Aralık 2011), 127-138.
• Uludağ, Süleyman. “Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/473-475. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yıldız, İbrahim. “Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın Esmâ-i Hüsnâ ve Besmele Hakkında İki Eseri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (2015), 33-64.
• Yurdagür, Metin. Âyet ve Hadislerde Esmâ-i Hüsnâ Allah’ın İsimleri: Literatür ve Şerh. Istanbul: Marifet Yayınları, 2006.
• Yurdagür, Metin. “el-Minhâc fî şuʿabi’l-îmân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/106-107. Istanbul: TDV Yayınları, 2005.
• al-Zajjāj, Abū Isḥāq. Tafsīr al-asmāʾ al-ḥusnā. ed. Aḥmad b. Yūsuf al-Daqqāq. Dimashq: Dār al-Maʾmūn li-l-Turāth , 1399.
• al-Zajjājī, Abū l-Qāsim. Kitāb Ishtiḳāḳ asmāʾ Allāh. ed. Abd al-Ḥusayn al-Mubārak. Beirut: Muʾassasat al-Risāla, 1406.