Osmanlı İslâmcılık Düşüncesinde İki Öncü İsim: Muhammed Abduh ve Mehmet Âkif

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 343 - 374, 31.12.2022

Yasin Yılmaz

https://doi.org/10.54659/ulum.1122374

Öz

Hz. Peygamber’in Medine’de belirlediği ve vahye dayanan, akla güvenen ve ilimle gelişen medeniyet düşüncesinden uzaklaşan Müslümanlar, Batı karşısında, medeniyet alanında çağın gereklerine uygun düşünceler üretemeyince geriye düşmüştür. İslâm Medeniyetinin lokomotifi durumunda olan Osmanlı Devleti de değişen dünyaya göre kendini yenile(ye)meyince gerileme kaçınılmaz olmuştur. Geniş anlamda İslâm dünyasının dar anlamda ise Osmanlının bu durumuna dur demek ve tekrar ikbal günlerine ulaşması gayesiyle birtakım düşünce adamları büyük çabalar sarf etmeye başlamışlardır. Özellikle 19. yüzyılda İslâm coğrafyasının muhtelif bölgelerinde ortaya çıkan fikir adamları İslâm dünyasının ve Osmanlının kurtuluşu için bazı çözüm önerileri sunmuşlardır. Osmanlı’nın ve İslâm dünyasının kurtuluşu için ilk olarak 1870’lerde İslâmcılıkla başlayan düşünce akımları, Osmanlıcılık, Türkçülük, Batıcılık ve İttihad-ı İslâm’la devam etmiştir. 19. yüzyılda söz konusu düşünce akımlarının öncüleri olarak Cemaleddin Efgânî Muhammed Abduh, Tunuslu Hayreddin Paşa, Emir Şekip Arslan, Said Halim Paşa, Bediüzzaman Said Nursi, Eşref Edib ve Mehmet Âkif gibi dönemin fikir ve siyaset adamları ön plana çıkmıştır. Özellikle İslâmcılık ile bunun daha geniş ve birleştirici yönü olan İttihad-ı İslâm düşünceleri Osmanlı düşünce ve siyaset dünyasında büyük yer tutmuştur. İslâmcılık 19. ve 20. yüzyılda inanç, ibadet, ahlak başta olmak üzere hayatın her alanında İslâm’ı çağdaş yorumlarla hayata hâkim kılmayı hedeflemiştir. Yapılacak çalışmalar sonucunda da İslâm dünyasını Batı’nın sömürüsünden, sahih İslâmî geleneği yok eden modernizmin etkilerinden, esaretten, taklitten, hurafelerden kurtararak, medenileştirmeyi ve yeniden uygulanabilir bir düşünce dünyası kurmayı amaç edinmiştir. Bu doğrultuda siyasî, ilmî ve fikrî çalışmaları önceleyen söz konusu akımın öncüleri birçok teklif ve çözümler ortaya koymuşlardır. Ancak Osmanlı Devleti’nin kurumlarının çağın gerisinde kalması, kendisini yenileyememesi ve bünyesinde bulunan milletlerde ortaya çıkan bağımsızlık düşüncesi, yapılan çalışmaların akamete uğramasına engel olamamıştır. İslam dünyasının kurtuluşu için çok sayıda düşünce adamı, bu uğurda fikirlerini ortaya koymuşlardır. Bunlar arasında İslâmcılık/İttihâd-ı İslâm fikrine sahip olan Mısır coğrafyasında doğan ve Batıyı iyi tanıyan Muhammed Abduh hayatı boyunca İslâm’ın ve Müslümanların yücelmesi, Batı’nın etkisinden kurtulması için çalışmıştır. Anadolu coğrafyasında ise Mehmet Âkif Muhammed Abduh’un takipçisi olmuş ve yaşadığı Meşrutiyet, İttihad ve Terakki ile Cumhuriyet dönemlerinde İttihâd-ı İslam’la ilgili düşüncelerinden taviz vermemiştir. Bu iki şahsiyetin dinî, siyasî, sosyal ve özellikle kültürel alandaki çalışmalarıyla İslâmcılık/İttihâd-ı İslâm düşüncesinin ortaya çıkması, sistemleşmesi ve devam etmesi hususunda yaptıkları çabaların iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu vesile ile çalışmamızda İslâmcılık ve buna eklenen İttihad-ı İslâm akımı içerisinde İslâm coğrafyasının Mısır havzasında yetişen ve Batı’yı iyi tanıyan Muhammed Abduh ile Anadolu ve Balkanlar havzasında yetişen Mehmet Âkif’in görüşlerini mukayeseli olarak ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

İslâmcılık, İttihad-ı İslâm, Muhammed Abduh, Mehmet Âkif, Osmanlı.

Two Leading Names in Ottoman Islamism Thought: Muhammed Abduh and Mehmet Akif

Öz

Muslims who moved away from the idea of civilization, which based on the revelation, set by the Prophet in Medina and relying on reason and developing with knowledge, fell back when they could not bring new discoveries in the idea of civilization in the face of the West. The decline was inevitable when the Ottoman State, which was the carrier of Islamic civilization, could not renew itself according to the requirements of the era. A number of thinkers began to make great efforts to ensure that the Islamic world and the Ottoman Empire would be good again. Especially in the 19th century, thinkers who appeared in various parts of Islamic geography presented some suggestions and came up with solutions for the liberation of the Islamic world and the Ottoman Empire. For the liberation of the Ottoman Empire and the Islamic world, the currents of thought that first began with the current of Islamism in the 1870s continued with Turkism, Ottomans, Westernism and Ittihad-i Islam. In the 19th century, intellectuals of the period such as Jamaluddin Efgani, Muhammad Abduh, Hayreddin Pasha of Tunis, Emir Shekip Arslan, Said Halim Pasha, Bediuzzaman Said Nursi, Mehmet Akif came to the fore as activists of these thought movements. In particular, Islamism and the unifying aspect of Ittihad-i Islam have taken a great place in minds. Islamism aimed to make Islam dominant again in life by making contemporary interpretations in the fields of faith, worship, morality, philosophy, politics, law and education in the 19th and 20th centuries. By a rational method, it aimed to bring the Muslim mind that the Prophet had built in Mecca back to life. Thus, it aimed to civilize, unite and develop the Islamic world by freeing it from the exploitation of the West, the effects of modernism, bondage, imitation, superstition. Activists of this movement, who prioritize political, scientific and intellectual work, have put forward many proposals and solutions. Muhammad Abduh, who had the idea of Islamism/Ittihad-i Islam, worked throughout his life to glorify Islam and Muslims and to free the west from its captivity. Mehmet Akif also did not compromise his ideas in question during the Republican periods of legitimacy, Ittihad and progress in which he lived. Therefore, the efforts of these two people should be well known for the systemization and continuation of Islamism / Ittihad-i-Islam thoughts. In this case, we will try to put forward the views of Muhammad Abduh, who grew up in the Egypt of the Islamic geography and knew the West well, and Mehmet Akif, who grew up in the Anatolia/Balkan, as a comparison of Islamism and the Ittihad-i Islamic movement added to it.

Anahtar Kelimeler

Islamism, Ittihad-i Islam, Muhammed Abduh, Mehmet Akif, Ottoman

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. Risâletü’t-Tevhîd. neş. M. Reşid Rıza. Kahire: y.y., 1366.
• Alperen, Abdullah. Türkiye’de İslâm ve Modernleşme. Adana: Karahan Kitapevi, 2003.
• Anık, Mehmet. “Türkiye’de Sekülerizm Tartışmalarında İki Eksen: Şerif Mardin ve İsmail Kara”. Umran Dergisi 225 (Mayıs 2013), 14-32.
• Arabacı, Fazlı. Yeni Osmanlıların Dini ve Siyasi Görüşleri. Ankara: Platin Yayınları, 2004.
• Beydilli, Kemal. “Yeni Osmanlılar Cemiyeti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/430-433. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Bilgegil, M. Kaya. “Türkiye’de Bazı Yeni Osmanlılarla Yeni Osmanlı Taraftarlarının Bir Millet Meclisi Kurma Teşebbüsü”. 50. Yıl Armağanı: Genel Konular. 2/341-401. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1973.
• Ceyhan, Abdullah. Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad Mecmuaları Fihristi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• BOA, Yıldız-Sadaret Hususi Maruzat (Y.A. HUS), nr. 160/97, 161/7, 163/33, 164/92, 202/81, 212/60.
• Çarkçı, Akif. “Meşrutiyetten Cumhuriyete Mehmet Akif Ersoy’un Siyasi Faaliyetleri ve Düşünsel Biyografisinde Yer Alan Siyasal Kavramlar”. Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi 3 (İstanbul 2020), 9-43.
• Çetinkaya, Apatay. Ertuğrul Firkateyn’inin Öyküsü, XX. Yüzyıldan Bugüne Türk-Japon İlişkileri. İstanbul: Ad Yayıncılık, 1998.
• Davison, Rodercic H. Reform in the Ottoman Empire: 1856-1876. Princeton: y.y., 1963.
• Duman, Fatih. Din ve Siyaset. der. Mümtazer Türköne. Ankara: Lotus Yayınları, 2006.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Mehmet Akif Ersoy. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Yakın Tarihimizde Irkçılık. İstanbul: Kapı Yayınları. 2013.
• Efe. Âdem. “Sebîlürreşad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/251-253. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Ergenekon, Şeref. “Mehmet Akif’in Bilinmeyen Şiirleri”. Tarih Coğrafya Dünyası 1/1 (Nisan 1959). 5.
• Ersoy, Mehmet Akif. Safahat. İstanbul: Gündoğdu Matbaası, 1347/1928.
• Ersoy, Mehmet Akif. “Bedâyiü’l-Acem". Servet-i Fünûn. 16/399-403. İstanbul: Dersaadet 1314/1898.
• Fergan, Eşref Edib. Mehmed Âkif: Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları I. İstanbul: Âsar-ı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, 1938.
• Gibb, Hamilton H. A. R. İslâm’da Modern Eğilimler. çev. Kürşad Atalar. Ankara: Çağlar Yayınları, 2006.
• Hazîne-i Fünûn. Yıl 1, No 25, 200, 16 Kânûnievvel 1309/28 Aralık 1893.
• Hülagu, Metin. Panislâmist Faaliyetler. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1994.
• İşcan, Mehmet Zeki. Muhammed Abduh’un Dinî ve Siyasî Görüşleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
• Jasckhe, Gotthard. Yeni Türkiye’de İslâmcılık. çev. Hayrullah Örs. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1972.
• Kara, İsmail. İslâmcıların Siyasi Görüşleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi Metinler Kişiler I. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi Metinler Kişiler II. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi Metinler Kişiler III. İstanbul: Kitabevi Yayınları,1998.
• Karakoç, Sezai. Mehmet Akif. İstanbul: Diriliş Yayınları, 1979.
• Keskioğlu, Osman. “Muhammed Abduh”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1-4 (1970), 109-134.
• Kocabaş, Süleyman. Sultan II. Abdülhamid. Konya: Vatan Yayınları, 1995.
• Kodaman, Bayram. “1876-1920 Arası Osmanlı Siyasî Tarihi”. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. ed. Hakkı Dursun Yıldız. 12/60-61. İstanbul: Çağ Yayınları, 1994.
• Kuntay, Midhat Cemal. Namık Kemal (Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında). İstanbul: Maarif Matbaası, 1944.
• Kuran, Ercüment. Türkiye’nin Batılılaşması ve Milli Meseleler. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Kutluay, Fahri. “Aydınlatılan İki Mühim Sır”. Sebilürrerşad 4/99( Nisan 1951), 375.
• Kutluer, İlhan. “İslâmcılık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/65-67. Ankara: TDV Vakfı Yayınları, 2001.
• Mardin, Şerif. “İslâmcılık”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 5/ 1400. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Mertoğlu, M. Suat. “Tefsîru'l-Menâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/297. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Mezkit, Mesut. “Mehmet Akif Ersoy’un İslâmcılık Fikri ve Üstadları”. Fikir 2/5. Ağustos 2010.
• Mordtmann, Andreas David. İstanbul ve Yeni Osmanlılar: Bir Osmanlı’dan Siyasi Sosyal ve Biyografik Manzaralar. çev. Gertraude Songu-Habermann. İstanbul: Pera Yayıncılık, 1999.
• Namık Kemal. Sürgünde Muhalefet: Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesi 1 (1868-1869). der. Alp Eren Topal. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2019.
• Okay-Düzdağ, M. Orhan.-M. Ertuğrul. “Mehmed Âkif Ersoy”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/432-439. İstanbul: TD Yayınları, 2003.
• Özcan, Azmi. “İslâmcılık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/62-65. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Özcan, Azmi. Panislâmizm, Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngilizler 1877-1914. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Özervarlı, M. Sait. “Muhammed Abduh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/482-487. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Paşa, Mehmet. “Mehmet Akif’in Perspektifinden Müslümanların Geri Kalmasının Dinî Sebepleri”. Diyanet İlmî Dergi 54/1 (Ocak-Şubat-Mart 2018), 113-138.
• Pekak, M. Sacit. “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Gayrimüslim Vatandaşların İmar Faaliyetleri ve Mustafapaşa (Sinasos)”. Bilig 51 (Güz 2009), 171-204.
• Rıza, M. Reşîd, Tarihu'l-Üstazi'l-lmam eş-Şeyh Muhammed Abduh. Mısır: Matbaatu'l-Menar, 1931.
• Sarıcık, Murat. “Mehmet Akif’e Göre Müminleri İslâm’da Birleştirmek ve Kardeşleştirmek Açısından Âl-i İmrân Suresi 103. Ayeti”. Ekev Akademi Dergisi 20/67 (Yaz 2016), 261-289.
• Schact, Joseph. “Muhammed Abduh”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 8/489. Eskişehir: MEB Yayınları, 1979.
• Şengüler, İsmail Hakkı. Mehmed Akif Külliyâtı. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 1992.
• Şeyhanlıoğlu, Hüseyin. “İslâmcılığın ve İttihad-ı İslâm Düşüncesinin Doğuş Süreci ve Temel Öğeleri”. Köprü Dergisi 108 (Güz 2009).
• Şeyhülislâm Musa Kazım Efendi. İttihad-ı İslâm’a Dair Bir Risale. Süleymaniye Kütüphanesi. Keçecizade Süleyman Sırrı. nr. 757.
• Tanör, Bülent. “Anayasal Gelişmelere Toplu Bakış”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. ed. Murat Belge. 4/1137-1150. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Tansel, Fevziye Abdullah. “Mehmet Akif Ersoy’un Gözden Kaçan Bir Risalesi: Mebâhis-i İlm-i Servet”. Kubbealtı Akademi Mecmuası 8/3 (Temmuz 1979), 23-24.
• TBMM. Zabıt Ceridesi, C. 17/72, 2.b. Ankara 1958.
• Tevfik, Ebüzziyâ Mehmed. Yeni Osmanlılar Tarihi. nşr. Şemsettin Kutlu. İstanbul: Nadir Kitap, 1973.
• Tunaya, Tarık Zafer. İslâmcılık Akımı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Tanzimat’tan Sonra Fikir Hareketleri”. Tanzimat I. İstanbul: İstanbul: MF. V. Yayınları, 1940.
• Vehbi, Ali. Sultan Abdülhamid (Siyasî Hatıratım). İstanbul: Hareket Yayınları, 1974.
• Yılmaz, Yasin. “Osmanlı’da Sebebi Meçhul Olan Kuleli Vakası’nın Tarihî Arka Planı Hakkında Bazı Mülahazalar”. Turkish Studies 12/16 (2017), 511-530.