Akāidü’n-Nesefî Ömer en-Nesefî’ye mi Burhâneddin en-Nesefî’ye mi Aittir?

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 83 - 108, 31.12.2024

İbrahim Bayram

https://doi.org/10.54122/umde.1541061

Öz

İslâm itikat esaslarını özlü şekilde toplayan, kimi manzum kimi mensur surette kaleme alınan akaid eserleri, hiçbir Müslümanın uzak kalamayacağı telifler mevkiindedir. İnancın korunmasında vazgeçilmez konuma sahip olması, pek çok İslâm âlimini bu alanda eser vermeye sevketmiştir. Bu eserlerin hepsi aynı akıbeti paylaşmamış, bir kısmının müellifi meçhul yahut tartışmalı kalırken, bir bölümünün ise kimin eliyle satırlara döküldüğü ilk andan itibaren bilinir olmuştur. Yine keşfedilmeyi bekleyenler ve çok tanınmayanlar dışarıda bırakılırsa bu metinlerin bir bölümü çok hızlı bir şekilde üne kavuşurken, bir kısmı ise daha geç dönemlerde şöhrete erişmiştir. Nesefî akāidi diye tanınan risale de böyle nispeten geç şöhrete kavuşan metinlerden birini teşkil etmektedir. Teftâzânî’nin bu risale üzerine yazdığı şerh, metnin kaderini değiştirmiş, şârihin şöhreti, şerhin güzelliği ile birleşince, onu başka çalışmalar takip etmiş ve bu vesileyle temel akaid metni de bu tanınırlıktan payını almıştır. Teftâzânî, metnin sahibini açık şekilde Ömer en-Nesefî şeklinde kaydetmesine ve uzun süre bu isim kanıksanmasına rağmen şarihten yaklaşık üç asır sonra Rûdânî ve Zürkânî, metnin müellifi olarak Burhâneddin en-Nesefî adını ortaya atmış, sonraki süreçte Leknevî gibi kimi ilim ehli de bu düşünceye meyletmiştir. Bu çalışmada iki görüş taraftarlarının kimliği, iddiaları ve delilleri incelenerek, metnin aidiyeti hakkında genel bir hükme varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Ömer en-Nesefî, Burhâneddin en-Nesefî, Akāidü’n-Nesefî, aidiyet tartışmaları.

Does ꜥAqā’id al-Nasafī belong to ꜥUmar al-Nasafī or Burhān al-Dīn al-Nasafī?

Öz

The ꜥaqāʾid works, which concisely collect the principles of Islāmic creed, some in verse and some in prose, are in the position of works that no Muslim can stay away from. The fact that it has an indispensable position in the preservation of faith has prompted many Islamic scholars to produce works in this field. Not all of these works shared the same fate, some of them remained unknown or controversial, while some of them became known from the first moment by whose hand they were written. Again, if the inaccessible and unknown ones are left out, some of these texts became famous very quickly, while some of them reached fame in later periods. The treatise, known as the al-Nasafī’s 'aqā'id, is one of the texts that gained such a relatively late reputation. al-Taftāzānī 's (d. 792/1390) commentary on this treatise changed the fate of the text, when the fame of the commentator combined with the strength of the commentary, other works followed, and on this occasion, the basic ꜥaqāʾid text received its share of this recognition. Although al-Taftāzānī clearly recorded the author of the text as ꜥUmar al-Nasafī (d. 537/1142) and this name was taken for granted for a long time, al-Rudānī (d. 1094/1683) and al-Zurkānī (d. 1122/1710), as the author of the text, coined the name Burhān al-Dīn al-Nasafī (d. 687/1289), about three centuries after the commentator, and some scholars such as al-Laknawı̄ also inclined to this idea. In this study, where the comparative research method was used, the identities, claims and evidences of the supporters of the two views were examined and a sound judgment was reached about the affiliation of the text. In this regard, the fact that a treatise on faith, which was found recently and was definitely attributed to ꜥUmar al-Nasafī, has the same expression as the al-Nasafī’s 'aqā'id known today has been quite decisive.

Anahtar Kelimeler

Kalām, ꜥAqā’id al-Nasafī, ꜥUmar al-Nasafī, Burhān al-Dīn al-Nasafī, Attribution Debates

Kaynakça

• Adam, Hüdaverdi. Necmu’d-din Ömer en-Nesefî ve Akidesi. Adapazarı: Değişim Yayınları, 1998.
• Ahmed, Emîn. Zuhrü’l-İslâm. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1945-1955.
• Akhisârî, Hasan Kâfî el-Bosnevî. Ezhârü’r-ravzât fi şerhi ravzâti’l-cennât. thk. Ali Ekber Ziyâî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1433/2012.
• Akkirmânî, Mehmed b. Hamid Mustafa Kefevî. Hâşiyetü’l-Kefevî alâ Hâşiyeti İsâmiddîn. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1274.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed İbn Hacer. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Matbûâtü’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• Aynî, Mehmet Ali. Hüccetü’l-İslâm İmâm Gazzâlî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1327.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâi’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsî’l-Arabî, ts.
• Başoğlu, Tuncay. “Zürkānî, Muhammed Abdülbâkī”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/580. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. 2. Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1974.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der arabischen Litteratur: erster supplementband. 2. Cilt. Leiden: E.J. Brill, 1937.
• Huart, Clément Imbault. A history of Arabic literatüre. New York: D. Appleton&Company, 1903.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz. 14. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• İbn Ebû Şerîf, Kemâleddîn Muhammed b. Muhammed b. Ebî Bekr. el-Ferâid fî hall-i Şerhi’l-aḳāʿid. thk. Muhammed el-Azâzî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2017.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kâsım b. Kutluboğa b. Abdullah. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1413.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “İslâm'da Felsefe Cereyanları 6”. Darülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası 4/17 (Birinci Kânun 1930), 10-24.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. tsh. Mehmed Şerefettin Yaltkaya-Rifat Bilge el-Kilisî. 2Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‛cemü’l-müellifîn: terâcimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Koca, Muhammet Ali. “el-Akâ’idü’n-Nesefiyye Ve el-Akâ’idü’l-Adudiyye Örneğinde Osmanlı’da Akaid Risaleleri: Problemler, Özellikler Ve Literatür”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/28 (Ekim 2018), 41-97.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Cize: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1413/1993.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. tsh. Muhammed Bedreddîn Ebû Firâs en-Na‛sanî. Kahire: Matbaatü’s-Saâde, 1324.
• Merzûk, İmâd Hasan. “Mahtût (Matlaʿu’n-nücûm ve mecmaʿu’l-ʿulûm) li’l-İmâm Necmüddîn Ebî Hafs Ömer en-Nesefî (1069-1142m=462-537h) dirâse vasfiyye tahlîliyye”, Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb 46/1 (2016), 1-50.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer b. Muhammed. “Kitâbü’l-Beyân ‛an garîbi’l-Kur’an”. Matla‘u’n-nücûm ve mecma‘u’l-ulûm. nşr. Seyyid Ekber Muhammadaminov. 17b-35b. Taşkent: Dârü Câmi‘ati Taşkent el-İslâmiyye li’n-Neşri ve’t-Tiba‘a, 2015.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer b. Muhammed. Matla‘u’n-nücûm ve mecma‘u’l-ulûm. nşr. Seyyid Ekber Muhammadaminov. Taşkent: Dârü Câmi‘ati Taşkent el-İslâmiyye li’n-Neşri ve’t-Tiba‘a, 2015.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer b. Muhammed. “es-Sınâ‛ât ve’l-İbdâ‛ât”, Matla‘u’n-nücûm ve mecma‘u’l-ulûm. nşr. Seyyid Ekber Muhammadaminov. 293a-304a. Taşkent: Dârü Câmi‘ati Taşkent el-İslâmiyye li’n-Neşri ve’t-Tiba‘a, 2015.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer b. Muhammed. “Usûlu’d-dîn ‛alâ i‛tikâdi’l-mühtedîn”. Matla‘u’n-nücûm ve mecma‘u’l-ulûm. nşr. Seyyid Ekber Muhammadaminov. 2b-3b. Taşkent: Dârü Câmi‘ati Taşkent el-İslâmiyye li’n-Neşri ve’t-Tiba‘a, 2015.
• Nüveyhiz, Âdil. Mu‛cemü’l-müfessirîn min sadri’l-İslâm hatta’l-asri’l-hâzır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nuveyhizi’s-Sekâfiyye, 3. Basım, 1988.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/299-308. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Özler, Mevlüt. “İki Akaid Metni: el-Fıkhu’l-Ekber ile en-Nesefî Akâidi’nin Muhteva Açısından Mukayeseli Bir Tahlili”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (1999), 47-65.
• Rûdânî, Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed b. Süleyman el-Mekkî. Sılatü’l-halef bi-mevsûli’s-selef. thk. Muhammed Haccî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• Rudolph, Ulrich. “Hanafi Theological Tradition and Matüridism”. The Oxford Handbook of Islamic Theology, ed. Sabine Schmidtke. 280-296. Oxford: Oxford University Press, 2016.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaud-Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2001.
• Sağlam, Hüseyin. Hanefi Fıkhında Hilâfiyyât ve Nesefî’nin Bilinmeyen Bir Hilâfiyyât Eseri Tenkitli Neşir ve Çeviri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Sarton, George Alfred Leon. Introduction to the history of science: From Rabbi ben Ezra to Roger Bacon. 3 Cilt. Baltimore: Carnegie Institution of Washington, 1931.
• Sem‛anî, Ebû Sa‛d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr el-Mervezî. et-Tahbîr fi’l-mu‛cemi’l-kebîr. thk. Münîre Naci Sâlim. 2 Cilt. Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1975.
• Serkîs, Yûsuf b. İlyân b. Mûsâ Serkîs Dımaşkî. Mu‛cemü'l-matbûâti’l-Arabiyye ve’l-muarrebe. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü Serkîs, 1346/1928.
• Sıddîk Hasan Han, Ebü’t-Tayyib Muhammed el-Kannevcî. Fethü’l-beyân fî makâsıdi’l-Kur’an. müracaa: Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî. 15 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü'l-Asriyye, 1992.
• Şevkânî, Ömer b. Muvaffak. et-Tahrîrü’l-ferîd li avâli’l-esânîd. Dımaşk: Dârü’l-Ferfûr, 1422/2002.
• Taşköprizâde, Ebü’l-Hayr İsâmüddîn Ahmed Efendi. Tabakâtü’l-fukahâ. thk. el-Hac Ahmed Neyle. Musul: Matbaatü’z-Zehrâ, 2. Basım, 1961.
• Teftâzânî, Sa‛düddîn Mesûd b. Ömer b. Abdullah. Şerhu’l- Aḳāʿidi’n-Nesefiyye. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1408/1988.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 5. Basım, 1996.
• Turgut, Ali Kürşat. “Ömer Nesefî’nin Matla’u’n-Nücûm ve Mecme’u’l-’Ulûm Adlı Eseri ve İlimler Tasnifi Geleneği Açısından Değeri”. İslâmî Araştırmalar 32/2 (2021), 312-334.
• Uludağ, Süleyman. “Giriş”. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi Şerhu’l-Akâid. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2010.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akāidü’n-Nesefî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/217-219. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Yeprem, M. Saim. İrâde Hürriyeti ve İmâm Mâtürîdî. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1980.
• Yûsî, Ebû Ali Nureddîn Hasan b. Mesûd b. Muhammed. el-Kânûn fi ahkâmi’l-ilm ve ahkâmi’l-âlim ve ahkâmi’l-müteallim. thk. Hamid Hamânî. Rabat: Matbaatü’ş-Şâle, 1419/1998.
• Yücel, Ahmet. “Rûdânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/184-185. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. İthâfü’s-sâdeti’l-muttakîn bi-şerhi İhyâ-i ulûmi’d-dîn. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‛lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaut-Hüseyin el-Esed. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‛lâm: Kamûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstarebîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li'l-Melâyin, 15. Basım, 2002.
• Zürkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülbâkî b. Yûsuf. Şerhü’l-Mevâhibi’l-ledünniyye. tsh. Abdülaziz el-Hâlidî. 12 Cilt. Beyrut: Dârü-l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.