سمات الخطاب الدينيّ المرئيّ (الرقميّ) مع تحليل ميداني

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 83 - 107, 31.07.2025

Ahmet Derviş Müezzin

https://doi.org/10.54122/umde.1653820

Öz

يهدف البحث إلى تحديد السِّمات اللُّغويَّة والبلاغيَّة للخطاب الدينيِّ المرئيِّ (الرقميِّ) وتحليل تأثيره على الجمهور في ظلِّ التَّطورات الاجتماعيَّة والتُّكنولوجيَّة الـمُتسارعة. وفي هذه الدراسة، تم التركيز على جانب مُحدَّد مِن فنِّ الخطاب، وهو الخطاب الدينيُّ المرئيُّ (الرقميُّ). تنبع أهميَّة الدّراسة مِن ضرورة فحص تأثير التّحولات الاجتماعيَّة الكبرى على فنِّ الخطاب، ممَّا يستدعي تطوير استراتيجيَّات جديدة لتحسين فهم الخطاب في مجالات التّعليم والسّياسة والدّراسات اللُّغويِّة. وتُشير الدّراسات الحاليُّة – وفقًا للمنظور اللّساني الحديث – إلى وجود قُصور في تصنيف وفهم فنِّ الخطاب، ممّا يستوجب دمجَ التحليل النظريِّ مع البيانات الميدانيَّة لتعزيز فهم أعمق لهذا الفنِّ.
تكمن مُشكلة البحث في التَّباين بين التّصنيفات النّظريَّة للخطاب الدينيِّ المرئيِّ (الرقميِّ) وتطبيقاته العمليَّة. وكان السؤال البحثيُّ: كيف يمكن فهم فنِّ الخطاب بشكل عام، والخطاب الدينيُّ المرئيُّ (الرقميُّ) بشكل خاص، وفقًا لمعاييره اللُّغويَّة والبلاغيَّة؟ وما مدى تأثير ذلك على المتلقي في سياقات اجتماعيَّة متنوِّعة اليوم، وخاصة الخطاب الدينيُّ المرئيُّ (الرقميُّ)؟ أمّا هيكليَّة البحث فكانت على الشكل التَّالي: في البداية، عمل الباحث على جرد التّصورات النظريَّة لمفهوم الخطاب وتصنيفه وسماته، ثمَّ تقييم مدى تأثير الخطاب الدينيِّ المرئيِّ (الرقميِّ) على الجمهور بالاعتماد على أدوات تطبيقيَّة واستقصاءات ميدانيَّة، ثمَّ اقتراح توصيات تُساهم في تطوير استراتيجيات التّواصل.
اعتمد البحث على منهجيَّة تجمع بين الأساليب الكميَّة والنوعيَّة؛ حيث أُجريت دراسات وصفيَّة تحليليَّة من خلال استبانة مُنظَّمة، ومِن ثمَّ اختبار موثوقيَّة البيانات باستخدام مُعامِل الثبات “ألفا كرونباخ” الذي بلغ نسبته 0.80. كما تمَّ تصميم الاستبانة باستخدام مِقياس “ليكرت” الخماسِي، وإجراء مقابلات مع ثلاثة خبراء في مجال البلاغة. تُسهم هذه المنهجيَّة في تعزيز موثوقيَّة النتائج وتقوية العلاقة بين النظريَّة والتطبيق، ممَّا يضيف قيمة إلى الدراسات اللُّغويَّة ومجالات الاتصال الفعَّال.

Anahtar Kelimeler

فن الخطاب , الخطاب الديني المرئي الرقمي , التكنولوجيا , البلاغة , اللّسانيّات

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

The Characteristics of Visual (Digital) Religious Discourse: A Field Analysis

Öz

This study examines a specific dimension of discourse by exploring the linguistic and rhetorical features of visual (digital) religious discourse and analyzing its impact on audiences within the context of rapidly evolving social and technological transformations. The significance of this research lies in the necessity of investigating how major societal changes influence discourse. In particular, within the domain of visual (digital) religious discourse, there is a pressing need to develop new strategies to enhance comprehension in fields such as education, politics, and linguistics.
From a contemporary linguistic perspective, existing studies reveal gaps in the classification and understanding of discourse, highlighting the need to integrate theoretical analysis with empirical data to achieve a more comprehensive understanding of this domain. The research problem centers on the discrepancy between theoretical classifications of visual (digital) religious discourse and its practical applications. Accordingly, the primary research kuestion is: How can discourse in general, and visual (digital) religious discourse in particular, be understood within linguistic and rhetorical frameworks? Furthermore, how does this form of discourse influence audiences across diverse social contexts?
The study is structured as follows: First, theoretical approaches, classifications, and the fundamental characteristics of discourse are examined. Subsekuently, the impact of visual (digital) religious discourse on target audiences is assessed through applied methodologies, leading to recommendations for enhancing communication strategies.
This research adopts a mixed-methods approach, combining kualitative and kuantitative methodologies. Descriptive-analytical analyses were conducted, and structured surveys were utilized to collect empirical data. To ensure data reliability, Cronbach’s alpha coefficient was calculated, yielding a reliability score of 0.80. Additionally, the survey design incorporated a five-point Likert scale, and expert interviews were conducted with three specialists in rhetoric. This methodological approach enhances the credibility of the study’s findings, strengthens the link between theoretical and practical perspectives, and contributes to linguistic studies and the broader field of effective communication.

Anahtar Kelimeler

Discourse , Visual (Digital) Religious Discourse , Technology , Rhetoric , Linguistics

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited (Ahmet Derviş MÜEZZİN).

Görsel (Dijital) Dini Hitabetin Özellikleri ve Bir Saha Analizi

Öz

Bu araştırma, görsel (dijital) dini hitabetin dilsel ve belâgî özelliklerini belirleyip, hızla değişen sosyal ve teknolojik gelişmeler ışığında alıcı üzerindeki etkisini incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, hitabet sanatının özellikle görsel (dijital) dini hitabet ele alınmıştır. Araştırmanın önemi, büyük toplumsal dönüşümlerin hitabet sanatına etkisini inceleme gerekliliğinden kaynaklanmaktadır. Özellikle görsel (dijital) dini hitabet bağlamında eğitim, siyaset ve dilbilim gibi alanlarda hitabet sanatının anlaşılmasını geliştirmek için yeni stratejiler geliştirme ihtiyacı öne çıkmaktadır. Günümüzdeki çalışmalar, modern dilbilim perspektifine göre hitabet sanatını anlamada ve sınıflandırmada eksiklikler içerebilmektedir. Bu durum, teorik analiz ile saha verilerinin birleştirilmesinin gerekliliğini ortaya koymakta ve bu yaklaşımın sanatın daha derinlemesine anlaşılmasına katkı sağladığını göstermektedir.
Araştırma problemi, görsel (dijital) dini hitabetin teorik sınıflandırmaları ile pratik uygulamaları arasındaki uyumsuzluk olarak belirlenmiştir. Çalışmanın temel araştırma sorusu şudur: Genel olarak hitabet sanatını ve özel olarak görsel (dijital) dini hitabeti dilsel ölçütler ve belâgî ölçütler çerçevesinde nasıl anlayabiliriz? Günümüzde, özellikle görsel (dijital) dini hitabetin farklı toplumsal bağlamlardaki alıcılar üzerindeki etkisi nedir? Araştırmanın yapısı şu şekilde planlanmıştır: İlk olarak, hitabet sanatına dair teorik yaklaşımlar, sınıflandırmalar ve hitabet sanatının temel özellikleri incelenmiştir. Daha sonra, görsel (dijital) dini hitabetin hedef kitle üzerindeki etkisi, uygulamalı yöntemler aracılığıyla değerlendirilmiş ve iletişim stratejilerinin geliştirilmesine yönelik öneriler sunulmuştur.
Araştırma, nitel ve nicel yöntemleri birleştiren karma bir yaklaşım benimsemiştir. Bu doğrultuda betimleyici-analitik incelemeler yapılmış ve yapılandırılmış bir anket yoluyla saha verileri toplanmıştır. Elde edilen verilerin güvenilirliğinin test edilmesi için Cronbach Alfa katsayısı hesaplanmış ve 0.80 oranında bir sonuç elde edilmiştir. Ayrıca anket sorularının tasarımında beşli Likert ölçeği kullanılmış ve bu sorular çerçevesinde (belâgat) alanında uzman üç akademisyenle görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Bu metodoloji, araştırmanın bulgularının güvenilirliğini artırarak teori ve pratik arasındaki bağı güçlendirmekte ve dilbilimsel çalışmalar ile etkili iletişim alanına katkı sağlamaktadır

Anahtar Kelimeler

Hitabet sanatı , Görsel Dijital Dini Hitabet , Teknoloji , Belâgat , Dilbilim

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Kaynakça

• Asfûr, Câbir. Âfâku’l-ʿasr. Dımaşk: Dârü’l-Hüdâ li’s-Sekafe ve’n-Neşr, 1997.
• Belcî, Hibet Kâsim, el-ʿAzrî, Sâʾir ʿAbdü’l-Mecîd. “el-Hitâbü’l-basarî fi’l-fenni’r-rivâʾî”. Mecelletü Külliyeti’t-Terbiye, Câmiʿatü Vâsit, 54(1), 2022. DOI:10.31185/eduj.Vol54.Iss1.3660
• Bûdirâʿ, ʿAbdü’r-Rahmân. Nahvü kırâʾetin nassiyyetin fî belâgati’l-kurʾâni ve’l-hadîs. ed-Devha: Vizâretü’l-Evkaf, 2013.
• Bûkerâmî, Saʿîd. “Tahlîlü’l-kitabi’r-rakamiyyi: el-Eşkâl ve’l-mümâresât”. Mecelletü Fikri’s-Sekafiyye, 01.02.2024.
• Caʿfer, ʿAbdü’s-Selâm. el-İslâm ve tetavvuru’l-kitabi’d-dînî. Mısr: Dârü’l-Beyân, 2002.
• Çelik, Recep. Konum, Rol, Olgu ve Algılar Düzleminde Cahiliyeden Günümüze Kadın, “Kur’ândaki Kadın Diyaloglarına İlişkin Retorik Dil”, ed. Yahya Yaşar ve Emine Demil. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2023.
• Dahdûh, ʿAbdü’l-Kadir Bûbekrî Râdiye. “el-Kitabü’s-siyasî ve’t-tedâvuliyye”. Mecelletü’l-Âdâbi ve’l-ʿUlûmi’l-İnsâniyye, 13(1), 2014. https://asjp.cerist.dz/en/article/145102
• Debbe, et-Tayyib. “Tahlîlü’l-kitâb ve ezmetü’l-maʿnâ inde’l-usûliyyîn”. Menşûrâtü Mahberi Tahlîli’l-Kitâb, Câmiʿatü Mevlûd Maʿmerî, 8, el-Cezâʾir, 2011. https://asjp.cerist.dz/en/article/18701
• el-Buhârî, Hamed b. İsmâʿîl. Sahîhül-buhârî. Thk. D. Mustafâ Dîb el-Bagâ. Dımaşk: Dâru İbni Kesîr, 1993.
• el-Bûtî, Muhammed Saʿîd Ramadân. Min revâiʿi’l-Kurʾân (teʾemmülâtün ʿilmiyyetün ve edebiyyetün fî kitâbillâh). eş-Şârika: Dârü’l-Fârâbî, 2007.
• el-Câhiz, Ebû ʿOsmân. el-Beyân ve’t-tebyîn. Thk. ʿAbdü’s-Selâm Hârûn. el-Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1998.
• el-Curcânî, ʿAbdü’l-Kahir. Delâʾilü’l-iʿcâz. Thk. Mahmûd Şâkir. el-Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 2004.
• el-Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-Luga. Thk. Muhammed ʿAvad Murʿib. Beyrût: Dârü İhyâʾi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 2001.
• el-Harbî, Ferhân Bedrî. el-Lisâniyyât ve tahlîlü’l-hitâb fi’n-nakdi’l-edebî (et-tevâsul ve’n-fitâhi’z-zât). Mecelletü Merkezi Bâbil li’d-Dirâsâti’l-İnsâniyye, 8 (3), 2018. DOI:10.13140/RG.2.2.12392.32004
• el-Kurtubî, Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmiʿu li-ahkâmil-Kurʾân. Thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrâhîm Atfîş. el-Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• el-Müberred, Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil fil-luga ve’l-edeb. Thk. Muhammed Ahmed ed-Dâlî. Beyrût: er-Risâle, 1997.
• el-Vezzân, ʿAbdü’l-Kerîm ʿAbdü’l-Celîl. el-Hitâbü’d-dînî fi’l-ʿasri’r-rakamî. Mecelletü Buhûsi’l-İlâmi’r-Rakamî, 2, 2023. 10.21608/jsmd.2023.355924
• es-Saʿîdî, ʿAbdü’s-Selâm Muhammed, ez-Zuheyrî, Fellâh Khalef Kazım. Vâkiʿül-kitâbi’d-dînî ve utrûhâtü tecdîdih. Mecelletü’s-Siyasetü’d-Devliyye, 39-40, 2019.
• es-Sâlebî, Ebû İshâk Ahmed b. İbrahim. el-Keşfü ve’l-beyân ʿan tefsîril-Kurʾân. Thk. Salah Baesman ve Âherûn. Cidde: Dârüt-Tefsîr, 2015.
• eş-Şurbecî, ʿAbdü’l-Hâlim Mustafa ʿAbdül‘âl. el-Maksadiyye vessiyâk vel-bu‘dü’t-tedâvülî fî fehmi’l-hitâbi’l-Kurʾânî. Mecelletü Havliyyeti Câmiʿati’l-Ezher Külliyeti’l-Lugati’l-ʿArabiyye benben bi-Cercâ, 25(9), 2021.
• et-Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-Beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. Thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Mekke: Dâru Terbiye ve’t-Türâs.
• et-Tehânevî, Muhammed b. ʿAlî İbnü’l-Kâdil-Fârûk el-Hanefî. Mevsûʿatü Keşşâfi Istilâhâti’l-Fünûni ve’l-ʿUlûm. Thk. ʿAlî Dahrûc. Beyrût: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• ez-Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. ʿAbdir-Rezzâk el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. el-Kuveyt: Dârü’l-Hidâye li’t-Tibâʿati ve’n-Neşri ve’t-tevzîʿ, 1965.
• Fûkû, Mîşâl. Hafrîyâtü’l-marife. Terceme: Salim Yefût, t2. Dârü’l-Beydaʾ: el-Merkezüssekâfiyyül-ʿArabî, 1987. https://www.fikrmag.com/article_details.php?article_id=1867
• İbn Fâris, Ahmed. es-Sâhibî fī fikhil-lugatil-ʿarabiyye ve mesâʾiliha ve’s-süneni’l-ʿarabi fî kelamiha. Thk. Ahmed Hasan Besec. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• İbn Fâris, Ahmed. Muʿcemü Mekâyîsi’l-luga. Thk. ʿAbdü’s-Selâm Hârûn. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Manzûr el-Ensârî, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem. Lisanü’l-ʿArab. Thk. el-Yazeci ve cemaʿatun mine’l-lugaviyyîn. Beyrût: Daru Sadir, 1414h.
• İbrâhîm Enîs ve Âherûn. el-Muʿcemü’l-vasît. t2. el-Kahire: Mecmaʿu’l-Lugatil-ʿArabiyye, 1972.
• Lâlând, Enderih. Mevsuʿatü Lâlând el-Felsefiyye. Beyrût: Menşûratü ʿUveydat, 2001.
• Miftâh, Muhammed. et-Teşabüh ve’l-ihtilaf. Daru’l-Beydaʾ: Merkezüssekâfiyyül-ʿArabî, 1996.
• Mîlz, Sare. el-Kitab. Terceme: ʿAbdü’l-Vehhab Allûb. el-Kahire: el-Merkezü’l-Kavmi li’t-Terceme, 2016.
• Mustafâ, Büşra Mahmûd. “el-Kitabu’s-sûrî el-mitafizikî fi’t-tasmimi’l-girafikî”. Mecelletü’l-Akadimiyye, 112, 2024. DOI: https://doi.org/10.35560/jcofarts1263
• Müezzin, Ahmet Derviş (tahrîr). Min revaiʿil-esalibil-belagiyye fi’l-Kurʾâni’l-Kerim. Daru Son Cağ li’n-Neşri’l-Akadimi, 2021.
• Eid, Nezam Aladdin, Müezzin, Ahmet Derviş. “Uslubu kitabillahi li’n-nukhbeti’l-muʾminîn fi’l-Kurʾâni’l-kerim”. Bingol Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, -/19, 2022. https://doi.org/10.34085/buifd.1066720
• Pirsûn Lunciman ve Âherûn. Muʿcemü Lunciman li’l-lugati’l-incliziyyeti’l-muʿasıra. Tahrir: Şebeketül-Lunciman li’l-cismi’l-lugavi. Londonra: Birsûn Lunciman, 2003.
• Rakik, Emine. Belâgatü’l-kitabi’l-mektub. Risaletü Duktora, kısımü’l-lugatil-ʿArabiyye, Câmiʿatü Muhammed Haydar, el-Cezaʾir, 2014.
• Tûmʿas r. “et-Terkîzü ʿale’l-kiyasi’n-nefsi. Muʿamil elfa: et-Tesavvurat ve’s-Süzûzat”. Ebhas fi’t-temrid ve’s-sihha, 14/6, 1991. https://doi.org/10.1002/nur.4770140610
• ʿUkkaşe, Mahmud. Tahlilü’n-nass (dirasetü’r-revabitin-nassiyye fî d¬avʾil-ilmi’l-lugati’n-nassi). er-Riyad: Mektebetür-Rüşd Naşirûn, 2014.
• Yaktin, Saʿid. Tahlilü’l-kitabi’r-rivâʾi (ez-zemen, es-serdu et-teb’îr). Beyrut: Merkezü’s-sekâfiyyü’l-ʿArabiyye, 2005.
• Yûrginsin filibs, L. Tahlilü’l-kitab bi vasfihî nazariyyeten ve menhecen. Londra ve susând ûks, Yenidelhi: meşhûratü saç, et-tabhatü’l-ûla, 2002.