The Concept of Istibdāl in Ottoman Waqf Law

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 127 - 143, 31.07.2025

Yasin Erden

https://doi.org/10.54122/umde.1687221

Öz

A person tends to practice it when he gets opportunity to exchange or renovate his own property for a better one. Awqāf also accepted as the property of Allah. As such awqāf are adopted in islamic society as institutions that benefit to those in need in particular and to all humanity in general. In line with this belief, when the waqf needs to be exchanged with a more functional property after a disaster such as a fire, for example, Muslims approach this process with the intention of worship. What should be done in such cases is practice of istibdāl. As a matter of fact, in addition to ensuring renewal of waqf which lost its function istibdāl makes it possible for awqāf to grow and develop by replacing more valuable properties than awqāf in place of awqāf. According to Ottoman scholars, the sale of waqf properties is generally not legitimate. However, when a waqf burned, destroyed or become dysfunctional and there are no solutions to repair it such as borrowing, getting help or renting the method of istibdāl comes into play. Istibdāl accepted as a practice that offers the only solution for the renewal of waqf property in such cases. However, it stated that istibdāl frequently abused in historical process. For this reason, some fuqahāʼ opposed this practice, even in the early 16th century, a new period began with the decision toward istibdāl practices could not practiced without the sultan’s permission. Istibdāl means changing in dictionary. In Islamic Waqf Law, it is used in the sense of exchange waqf with property or selling waqf property in order to acquire a new property on the behalf of waqf. For example, when a waqf property is damaged as a result of disasters such as fire, earthquake or flood, or loses its function due to prolonged use, practice that is enforced to ensure continuity of waqf by replacing it with a more functional or valuable property is istibdāl. This concept is also expressed by other words that mean change such as tabdīl and taghyīr. In addition to Arabic words bayʻ and shirāʼ, istibdāl also expressed in Ottoman Turkish with word sell and purchase. There are two different ways of istibdāl. First is exchange of waqf for property and other is sale of waqf and purchase with money obtained a property that will be converted into a waqf. In this study, Ottoman fiqh sources such as fatwā collections, istibdāl pamphlets, court records, ahkām registers and waqf register documents examined. 1033 texts identified. In aforementioned texts, the word istibdāl first focused on. As a result of detailed examination, it observed that, words tabdīl, ibdāl, taghyīr, tahwīl, mubādalah, munāqalah, and ta‘dīl, which have same meaning as istibdāl in dictionary, sometimes also carry the terminological meaning of istibdāl. On the other hand, in many texts, use of some words explaining istibdāl encountered in form of bayʻ and shirāʼ/ishtrāʼ, bay‘ and istibdāl, bay‘ ve tabdīl, bay‘ and badali wajh-i anfaʻa sarf. However, it identified that in some texts, relevant words mentioned to express the change of the conditions of waqfiya, change of trustees, change of waqf to waqf, change of property to property. In order to draw attention to this difference, necessity of examining issue of istibdāl from a conceptual perspective emerged. According to the researches conducted, it understood that there are no study carried out on concept of istibdāl in Ottoman Waqf Law. In order to fill this gap, in this study, concept of istibdāl examined using some basic fiqh works written in the period from the first formation period of fiqh up to Ottoman Period in general, and in detail using the basic fiqh sources of Ottoman Period.

Anahtar Kelimeler

Fiqh , Fatwā , Waqf , Istibdāl , Ottoman

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited

Osmanlı Vakıf Hukukunda İstibdâl Kavramı

Öz

Kişi, kendi mülkünü daha iyisiyle değiştirme veya yenileme fırsatı bulduğunda bunu uygulama eğilimindedir. Vakıflar da Allah’ın mülkü olarak kabul edilmektedir. Bu minvalde İslam toplumunda vakıflar, özel olarak ihtiyaç sahiplerine, genel olarak ise tüm insanlığa fayda sağlayan kurumlar olarak benimsenmiştir. Bu inanç doğrultusunda, örneğin yangın gibi bir afet sonrası vakfın daha işlevsel bir mülkle değiştirilmesi gerektiğinde, Müslümanlar bu sürece ibadet niyetiyle yaklaşmaktadır. Böylesi durumlarda yapılması gereken, istibdâl uygulamasıdır. Nitekim istibdâl, işlevini yitirmiş vakfın yenilenmesini sağlamanın yanında vakıflardan daha değerli mülkleri vakıfların yerine ikame ederek vakıfların büyümesini ve gelişmesini mümkün kılmaktadır. Osmanlı ilmiyesine göre genel olarak vakıf malların satışı meşru değildir. Ancak, bir vakıf yanmış, yıkılmış veya işlevsiz hale gelmiş ve tamir için borç temini, yardım alma ya da kiraya verme gibi çözümler bulunmamışsa istibdâl yöntemi devreye girer. İstibdâl, bu tür durumlarda vakıf malının yenilenmesi için tek çözüm sunan bir uygulama olarak görülmektedir. Fakat istibdâlin tarihsel süreçte sıkça suistimal edildiği belirtilmiştir. Bu nedenle bazı İslam hukukçuları, bu uygulamaya karşı çıkmış, hatta 16. yüzyılın başlarında istibdâl işlemlerinin sultanın izni olmadan yapılamayacağı yönünde karar alınarak yeni bir döneme geçilmiştir. İstibdâl, sözlükte değiştirme anlamına gelir. İslam vakıf hukukunda ise vakfın, mülk ile değiştirilmesi ya da vakıf adına yeni bir mülk edinilmesi amacıyla vakıf malın satılması anlamında kullanılır. Örneğin, bir vakıf malı yangın, deprem veya sel gibi afetler sonucunda zarar gördüğünde ya da uzun süreli kullanım nedeniyle işlevini kaybettiğinde, vakfın devamlılığını sağlamak amacıyla bu malın daha işlevsel veya değerli bir mülkle değiştirilmesi için gerçekleştirilecek uygulama, istibdâldir. Bu kavram, tebdîl ve tağyîr gibi değiştirme anlamına gelen diğer kelimelerle de ifade edilmektedir. İstibdâl, Arapça olarak “bey‘ ve şirâ” kelimeleri yanında Osmanlı Türkçesinde “satmak-almak” kelimesiyle de dile getirilmiştir. İstibdâlin iki farklı yapılış şekli vardır. Birincisi, vakfın mülkle karşılıklı değiştirilmesi, diğeri vakfın satılıp temin edilen parayla vakfa dönüştürülecek mülk satın alınmasıdır. Bu çalışmada Osmanlı fıkıh kaynakları olarak fetva mecmuaları, istibdâl risaleleri, mahkeme kayıtları, ahkâm defterleri ve vakıf tahrir belgeleri incelendi. 1033 metin tespit edildi. Zikri geçen metinlerde ilk olarak “istibdâl” kelimesine odaklanıldı. Detaylı inceleme sonucunda sözlük açısından istibdâlle aynı anlama gelen “tebdîl, ibdâl, tağyîr, tahvîl, mübâdele, münâkale ve ta‘dîl” kelimelerinin de kimi zaman istibdâlin terim manasını taşıdığı görüldü. Öte yandan birçok metinde “bey‘ ve şirâ/iştirâ, bey‘ ve istibdâl, bey‘ ve tebdîl, bey‘ ve bedel-i vech-i enfaa sarf” şeklinde istibdâli açıklayan bazı kelimelerin kullanımıyla karşılaşıldı. Ancak bazı metinlerde ilgili kelimelerin vakfiye şartlarının değiştirilmesi, mütevellilerin değiştirilmesi, vakıf-vakıf değişimi, mülk-mülk değişimini ifade etmek için zikredildiği tespit edildi. Bu farklılığa dikkat çekmek üzere istibdâl konusunu kavramsal açıdan inceleme gerekliliği ortaya çıktı. Yapılan araştırmalara göre, Osmanlı vakıf hukukunda “istibdâl” kavramını ele alan bir çalışma yapılmadığı anlaşıldı. Söz konusu boşluğu doldurmak amacıyla bu çalışmada, genel olarak fıkhın ilk oluşum dönemi eserlerinden Osmanlı’ya kadar geçen sürede kaleme alınmış temel bazı fıkıh eserleri ile detaylı olarak ise Osmanlı dönemi temel fıkıh kaynakları kullanılarak “istibdâl” kavramı incelendi.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh , Fetva , Vakıf , İstibdal , Osmanlı

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Kaynakça

• Abdulfettâh Dervîş b. Temîmî (Derleyen). el-Fetâvâ’l-Emîniyye fî vâkıâti’s-sâdâti’l-Hanefiyye. İstanbul: İstanbul Bele diyesi Atatürk Kitaplığı, O/138.
• Ahîzâde Abdülhalîm Efendi (Derleyen). Fetâvâ-yı Ahîzâde. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Arapça, 631.
• Ahmed, Abdullah Sâlih Hâmid. “Şartu’l-vâkif ve kadâyâ’l-istibdâl”. Evkâf 5 (2003), 181-208.
• Ahmed b. Emînüddîn b. Abdülâl, Risâletün fî cevâzi İstibdâli’l-vakfi mea muhâlefeti şarti’l-vâkif. Amerika: Princeton Üniversitesi Kütüphanesi, Yahuda 2199/XXVIII.
• Ali en-Nisârî (Fetvayı Veren). el-Fevâidü’l-‘aliyye mine’l-mesâili’ş-şer‘iyye (Fetâvâ-yı Ali Nisârî). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 278.
• Aslan, Nasi. “Osmanlı Toplumunda Para Vakıflarının Kurumsallaşmasında Etkili Olan Faktörler”. Dini Araştırmalar 1/2 (Haziran 1998), 93-119.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. “Yıldırım Bayezıd’ın Bursa Vakfiyesi ve Bir İstibdâlnamesi”. Vakıflar Dergisi 8 (1969), 37-46.
• Beşir, Muhammed Osman Tahir – Yeşu, Hasan. “İstibdâlü’l-vakfi fî’l-fıkhi’l-İslâmî ve’l-kavânîn’il-muâsara”. Mecelletü Külliyeti’ş-şerîa ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye 27 (2009), 313-368.
• Beyaztaş, Murat. İslam Hukukunda Vakıfların Tağyîri ve İstibdâli. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Beyaztaş, Murat. “İslâm Vakıflar Hukukunda İstibdâl”. Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (İHYA) 3/1 (2017), 1-21.
• Bezzâzî, Hâfızüddîn Muhammed. el-Fetâva’l-Bezzâziyye. el-Fetâva’l-Hindiyye’nin kenarında. Bulak: y.y., 1310.
• Bilmükniʻ, Abbâs (عنقملاب سابع). İstibdâlü’l-vakf fî’l-fıkhi’l-İslâmî: Dirâse fıkhiyye makâsıdiyye. Cezayir: Câmiatü’ş-Şehîd Hama li-Hudar’ivâdî, Mahedü’l-ulûmi’l-İslâmî, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Boyabâdî Sağır Mehmed Efendi (Derleyen). Mecmûatü’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1067.
• Bozanzâde (Derleyen). Fetâvâ-yı Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kütüphanesi, İSL/654.
• Burhâneddin el-Buhârî. el-Muhîtü’l-Burhânî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Bursalı, Osman Safa. “Hicaz’ın Hanefi Fukahası Mesaide: Vakıf Malın İstibdâli, Bir Risâle ve Takrizleri”. Sahn-ı Seman’dan Darülfünun’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Alimler, Müesseseler ve Fikri Eserler XVIII. Yüzyıl. ed. Ahmet Hamdi Furat vd. 211-239. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Candan, Abdurrahman. “İslam Hukukunda İstibdâl ve Günümüzde Uygulanma İmkânları”. 1. Uluslararası Vakıf Kurumu Sempozyumu: Vakıf ve Sürdürülebilir Kalkınma. ed. Mehmet Bulut vd. 68-82. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Çivizâde, Muhyiddin Mehmed Efendi (Fetvayı Veren). Mecmûatü’l-fetâvâ (Tahrîrât). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 496.
• Divan-ı Hümâyûn Sicilleri Diyarbekir Ahkâm Defterleri 2 Numaralı Defter (1167-1176/1754-1763). haz. Yaşar Zorlu vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2016.
• Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3712 Numaralı Sicil (1145-1212/1732-1798). haz. Mehmet Yahya Okutan vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2013.
• Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3743 Numaralı Sicil (1181-1182/1767-1768). haz. Mehmet Yahya Okutan vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2015.
• Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3745 Numaralı Sicil (1237-1239/1822-1824). haz. Mehmet Yahya Okutan vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2017.
• Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3749 Numaralı Sicil (1208–1209/1793-1794). haz. Mehmet Yahya Okutan vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2015.
• Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3754 Numaralı Sicil (1151/1741). haz. Mehmet Yahya Okutan vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2014.
• Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3787 Numaralı Sicil (1232-1233/1817-1818). haz. Mehmet Yahya Okutan vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2016.
• Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3823 Numaralı Sicil (1197-1206/1782-1792). haz. Mehmet Yahya Okutan vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2015.
• Ebû Haşrîf, Teysîr. “İstibdâlü mümtelikâti’l-evkâf: Hükmühü ve davâbituhü ve icrââtühü: Dirâse mukârane”. Mecelletü Câmi‘ati Dimeşk li’l-‘ulûmi’l-iktisâdiyye ve’l-Kânûn 30/2 (2014), 335-375.
• Erden, Yasin. İstibdâl Risâleleri Bağlamında Vakıfta İstibdâl Meselesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Esîrî Mehmed Efendi el-Bursevî (Derleyen). Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kütüphanesi, İSL/296.
• Fernandes, Leonor. “Istibdal: The Game of Exchange and Its Impact on the Urbanization of Mamluk Cairo”. In The Cairo Heritage: Essays in Honor of Laila Ali Ibrahim. ed. Doris Behrens-Abouseif. 203-222. Cairo - New York: The American University in Cairo Press, 2000.
• Fetvâ Emîni Mahmûd Efendi (Derleyen). Mecmûatü’l-fetâvâ (Kayd Mecmûası). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi, 138/2.
• Fijawi, Mohammed Farid Ali vd. “Waqf, Its Substitution (Istibdâl), and Selected Resolutions of Islâmic Fiqh Academy India: A Maqasid al-Sharî’ah Perspective”. Intellectual Discourse 26 (2018), 1093-1108.
• Hamat, Zahri. “Substitution of special waqf (istibdâl): Case study at the Religious and Malay Custom Council of Kelantan (MAIK)”. T he Macrotheme Review 3/4 (2014), 64-71.
• Hamûde, Mahmûd Abbâs. el-Vesâkiku’l-ʿOsmâniyye fî Türkiyye ve Mısr ve Düvel-i Şimâl-i Afrikiyya: Zevâc, Talak, Beyʿ, Îcâr, Vakf, İstibdâl. Kâhire: Dârun garîbun li’t-tıbaa, ts. Hassâf, Ebû Bekr Ahmed. Ahkâmü’l-Evkâf. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/1999.
• Havâcirî, Abdulkadir Abdullah el-Hüseyin. İstibdâlü’l-vakf ve beyʿuhü. Filistin: Câmiatü’l-İslâmiyye, Külliyetü’ş-Şerîa ve’l-kânûn, Kısmu’l-fıkhı’l-mukâran,Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Hilâl b. Yahyâ, Ebû Bekr. Ahkâmü’l-vakf. Haydarâbâd: Dâiratü’l-meârifi’l-`Osmâniyye, H. 1355.
• Hisham S. vd. “Substitution of waqf properties (istibdâl) in Malaysia: Statutory provisions and implementations”. Middle-East Journal of Scientific Research 13, (2013), 23-27.
• Hûlî, Cemal İbrâhîm Mursî. Dirâse Mukarene li vesâiki’l-istibdâl fî Mısr fî’l-asreyn: el-Memlûkî ve’l-Osmânî fî’l-karni’l-Âşir el-Hicrî. Kâhire: Kâhire Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arşiv Bölümü, Yüksek lisans Tezi, 1974.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. “Tahrîru’l-mekâl fî meseleti’l-istibdâl”. Resâilü İbn Nüceym el-İktisâdiyye. thk. Muhammed Ahmed Serrâc - Alî Cuma. Kâhire: Dâru’s-Selam, 1420/1999.
• İsa, Rıza Muhammed. Ahkâmü istibdâli’l-vakf fî’n-nizâmeyn el-Mısrî ve’s-Suûdî. Riyâd: Mektebetü’l-kânûn ve’l-iktisâd, 2014.
• İstanbul Kadı Sicilleri Bâb Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (1077/1666-1667). haz. Yılmaz Karaca vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri Balat Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (970-971/1563). haz. Mehmet Akman. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 3 Numaralı Sicil (993-995/1585-1587). haz. Baki Çakır vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 19 Numaralı Sicil (1028-1030/1619-1620). haz. Yılmaz Karaca - Rasim Erol. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 37 Numaralı Sicil (1047/1637-1638). haz. Salih Kahriman vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havâss-ı Refîa) 74 Numaralı Sicil (1072-1073/1661-1662). haz. Hüseyin Kılıç vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 90 Numaralı Sicil (1090-1091/1679-1680). haz. Fuat Recep vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 15 Numaralı Sicil (1024-1029/1615-1620). haz. Rıfat Günalan - Talib Mert. İstanbul: İSAM yayınları, 2012.
• İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 20 Numaralı Sicil (1005-1007/1596-1599). haz. Mehmet Akman - Fethi Gedikli. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 37 Numaralı Sicil (1022-1024/1613-1615). haz. Rasim Erol - Yılmaz Karaca. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 46 Numaralı Sicil (1024-1029/1615-1620). haz. Ayhan Işık-Esra Yıldız. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (1027/1618). haz. Yılmaz Karaca vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 12 Numaralı Sicil (1073-1074/1663-1664). haz. Rasim Erol vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 18 Numaralı Sicil (1086-1087/1675-1676). haz. Salih Kahriman vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri Rumeli Sadâreti Mahkemesi 21 Numaralı Sicil (1002-1003/1594-1595). haz. Rasim Erol - Hüseyin Kılıç. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Rumeli Sadâreti Mahkemesi 56 Numaralı Sicil (1042-1043/1633). haz. Fuat Recep - Sabri Atay. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Rumeli Sadareti Mahkemesi 80 Numaralı Sicil (1057-1059/1647-1649). haz. Fuat Recep - Rasim Erol. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (924-927/1518-1521). haz. Rıfat Günalan vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 51 Numaralı Sicil (987-988/1579-1580). haz. Rıfat Günalan. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (999-100/1590-1591). haz. Rıfat Günalan. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadısı Muhyiddin Mehmed (Derleyen). Vâkıât-ı Karaçelebi (Vâkıât fi’l-fetâvâ, Fetâvâ, Mecmûa fi’l-Fıkh). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Serez, 1103.
• İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri (1009/1600). haz. Doç. Dr. Mehmet Canatan. İstanbul, Özal Matbaası, 2004.
• Jasni bin Sulong. “Permissibility of Istibdâl in Islamic Law and the Practice in Malaysia”. Journal of US–China Public Administration 10/7 (2013), 680-689.
• Kâdîhân, Ebu’l-Mehasin. Fetâvâ Kâdîhân. Hindistan: Kalküta Matbaası, 1835.
• Kadri Efendi, Abdülkâdir (Derleyen). Vâkı‛âtü’l-müftîn (Fetâvâ-yı Kadrî: el-Fetâva’l-Kâdiriyye, Mecmûatü’l-fetâvâ). Bulak: y.y., 1300/1882-1883.
• Kahya, Hatice Kübra. İstibdâl Uygulamaları Işığında Osmanlı Vakıf Hukukunun Dönüşümü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Kayserî, Hasan b. Ali (Fetvayı Veren). Semhatü’l-ebrâr fî beyâni gumûzi’l-esrâr: (Semhatü’l-fetâvâ). İstanbul: İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 384.
• Kazerûnî, Abdullâh b. Hasan el-Afîf (Fetvayı Veren). Fetâvâ Kâzerûnî (İcâbetü’s-sâilîn bi-fetva’l-müteahhirîn). İstanbul: İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 170.
• Kınalızâde Ali Efendi. “Risâle fî isti’câri’l-evkâf ve istibdâlihâ”. İstibdâl Risâleleri Bağlamında Vakıfta İstibdâl Meselesi. thk. Yasin Erden. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Konan, Belkıs. “Osmanlı Hukukunda Vakıflarda İstibdâl Uygulaması”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 70/3 (2021), 9911011.
• Konevîzâde, Şeyh Mehmed (Mürettib). el-Fetâva’l-Esʽadiyye fî fıkhi’l-Hanefiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi, 1203.
• Kuran, Timur (ed.). Mahkeme Kayıtları Işığında 17. Yüzyıl İstanbul’unda Sosyo-Ekonomik Yaşam: Vakıflar (1617-61). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• Kübeysî, Muhammed Ubeyd Abdullah. Ahkâmü’l-vakf fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Bağdat: y.y., 1397/1977.
• Mecmûatü’l-fevâid ve’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 914.
• Mehdî, Muhammed. “Hükmü istibdâli’l-evkâffi’l-mezâhibi’l-fikhiyye”. 333-408. https://archive.org/download/adel-00012/ Figh04854.pdf (13.05.2025).
• Mehmed Efendi (Derleyen). Fetâvâ-yı Sunullah Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa, 502.
• Mevlânâ Pîrî Efendi, Selânik müftüsü (Fetvayı veren ve hazırlayan). Suveru’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin Paşa, 243.
• Molla ‘Arab, Mevlânâ Alâeddin (Fetvayı Veren). Fetâvâ-ı Mevlânâ ‘Arab. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 585.
• Muhammed Lutfî (Fetvayı Veren). el-Fetâva’r-Rahîmiyye fî vâkıâti’s-sâdeti’l-Hanefiyye. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, el-Fıkhu’l-Hanef iyye, 26850/2011.
• Nâtıfî, Ebü’l-Abbâs Ahmed. el-Ecnâs ve’l-furûk. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 665.
• Noor, Afiffudin Mohammed vd. “Fact and Implementation Analysis of İstibdâl Method on Waqf Land in the State of Penang”. International Journal of Muamalat 1/1 (November 2017), 1-8.
• Oğuz, Ahmet. Vakfın Kuruluşu ve İstibdâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Uzmanlık Tezi, 2016.
• Oğuz, İbrahim. “Osmanlı vakıflarında istibdâl problemi: Midilli örneği”. Tarih Araştırmaları Dergisi 34/58 (2015), 583–601.
• Ömerî, Mekke müftüsü (Derleyen), Fetâva. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İ. Hakkı, 827.
• Özkaya, H. Gökçen. “Vakıf İstibdâl Kayıtları, İstanbul’da Barınma Kültürü ve Kent Yapısına Dair Neler Sunar?”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 8/16 (2010), 467–488.
• Râzî, Muhammed. Muhtârü’s-Sihâh. thk. Yûsuf Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye – ed-Dâru’n-Nemûzeciyye, 1420/1999.
• Sadrüşşerîa, Abdullah. Şerhü’l-Vikâye. Amman: Müesseseti’l-verrâk, 2006.
• Sakızî, Sâdık Muhammed b. Ali (Derleyen). Surretü’l-fetâvâ. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler, 111.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. en-Nevâzil. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 683.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1414/1993.
• Sıddîkî, Mekke müftüsü Abdülkâdir. Katu’l-cidâl fî tahkik-i meseleti’l-İstibdâl. Afyon: Afyon Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi, 03 Gedik 17387/4.
• Sülemî, Abdurrahmân b. Nâfî. “İstibdâlu’l-vakfi’l-lezî lem tete‘attal menâfi‘uhü bi vakfin hayrin minhü fi’l-fikhi’l-İslâmî ve nizâmi’lmurâfe‘âti’s-Su‘ûdî me‘a beyâni mâ cerâ ‘aleyhi’l-‘amel fî mehâkim-i Mekketi’l-mükerrame”. Mecelletü Câmi‘ati’l-Melik Abdulazîz: el-İktisâdü’l-İslâmî 24/1 (2011), 3-30.
• Şelebî (el-Çelebi), Ebü’l-Abbâs Şehâbeddin (Fetvayı veren). Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1026.
• Şeybânî, Ebû ʻAbdullah Muhammed. es-Siyerü’l-kebîr (eş-Şerhu’s-Siyeri’l-kebîr içinde). Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʻilmiyye, 1417/1997.
• Şeyh Hüsrevzâde Mustafa Rıfkı b. İbrahim (Derleyen). Kurâsatü’l-fıkhiyye ve fükâhetü’r-Rıfkiyye (fi’l-fetâvâ). İstanbul: İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 290.
• Şeyhülislâm Dürrîzâde Mustafa Efendi (Mürettib). ed-Dürretü’l-beyzâ fî beyâni ahkâmi’ş-şerî‘ati’l-garrâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa, 215.
• Şeyhülislâm Hoca Sadeddin Efendi (Fetvayı veren ve hazırlayan). Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 2728.
• Şeyhülislâm Müeyyedzâde, Abdurrahman b. Ali el-Amasî (Derleyen). Mecmuatü’l-mesâil (Mecmûa-i Müeyyedzâde, el-Fetâvâ). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Kütüphanesi, 160.
• Şirvânî, Ebü’s-Suûd Muhammed b. Ali (Derleyen). Uddetü erbâbi’l-fetvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi, 1214.
• Şürünbülâlî, Ali. “Hüsâmü’l-hükkâmi’l-muhikkîn li-saddi’l-buğâti’l-mu’tedîn an evkâfi’l-müslimin” Hanefî Fakîhi eş-Şürünbülâlî’nin “Hüsâmü’l-Hükkâmi’l-Muhikkîn li-Saddi’l-Buğâti’l-Mu’tedîn ‘an Evkâfi’l-Müslimîn” Adlı Risâlesinin Tahkiki. thk. Matiullah Sediqi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Şürünbülâlî, Ali. Seâdetü’l-mâcid bi-‘imâreti’l-mesâcid. Kayseri: Kayseri Kütüphanesi, Raşid Efendi, 1344.
• Ubeydî, İbrahim Abdullatif. İstibdâlü’l-vakf: Ru’yetün Şer‘iyye tün İktisâdiyyetün Kânûniyye. Dubai: Dâiratü’ş-şuûni’l-İslâmiyye ve’l-ameli’l-hayrî, 2009.
• Ubeydî, İbrahim Abdüllatif. “İstibdâlü’l-vakfi’z-zirâ‘iyyi’l-mu‘attal bi’l-vakfi’t-ta‘lîmî’s-sihhî”. Evkâf 23 (2012), 135-172.
• Vânî٫ Mehmed b. Bistâm el-Hoşâbî el-Hüseynî (Fetvayı Veren), Fetâvâ-yı Bistâmî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler, 989.
• Veli (Yegan) b. Yusuf el-İskilibî (Derleyen). Mecmaʽu’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, 223.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. Ahkâmü’l-Evkâf. Ammân: Dâru Ammâr, 1418/1997.