SEYYİD BURHÂNEDDİN MUHAKKIK-I TİRMİZÎ’NİN MAÂRİF’İNDE NEFSLE İLGİLİ MÜTALAALAR

Yıl 2021, Sayı: 15, 271 - 292, 03.02.2022

Nurgül Sucu Köroğlu

https://doi.org/10.23897/usad.1067869

Öz

Soyu Hz. Hüseyin’e dayandığı için “Seyyid” ve “Hüseynî” nisbelerinin yanında, Cenâb-ı Hakk’ın izniyle kalplerdeki sırlara vukufiyeti veya Şems-i Tebrîzî’nin Konya’ya gelişini Mevlana’ya önceden haber vermesi dolayısıyla “Seyyid-i Sırdân”, Mevlana tarafından anıldığı üzere “Burhâneddîn, Burhân-ı Dîn, Burhân” ve tahkik ehli bir sûfî olduğunu belirten “Muhakkık” lakaplarıyla anılan Seyyid Burhâneddin Muhakkık-ı Tirmizî’nin Maârif adlı eseri, çoğunluğu Farsça, kısmen de Arapça bir eserdir. Eserin muhtevasında; Seyyid Burhâneddin’in tasavvufi sohbetleri, seyr-i sülûk ve marifetullah konularının veciz sözlerle anlatımı; Hakîm Senâyî, Ferîdüddîn-i Attâr ve Nizâmî-i Gencevî’den şiirler ile Hasan-ı Basrî’den Bâhâüddin Veled’e kadar meşhur sûfîlerin görüşleri yer almaktadır.
Tasavvufta nefis terbiyesi; nefsin isteklerini azaltarak onun beden üzerindeki hakimiyetini kırmak ve bu suretle sultani ruhun hükümranlığına imkan sağlamaktır. Ruh-ı sultani, Cenâb-ı Hakk’ın insana kendi zatından nefhettiği ruhtur ki, insanı diğer canlılardan ayıran hususiyet budur. Emir âleminden olan bu ruhun beden ile beraberliği, insanı müspet davranışlara yöneltir. Bunun zıddı olan hayvani ruh ise, insanın hayatiyetini devam ettirmesini sağlayan biyolojik yapıya hükmeden latif bir güçtür ki, ona “can” veya “nefis” de denmektedir. Bedeni hareket ettiren, konuşturan, her türlü faaliyetinin icra ve ifasını sağlayan bu ruh, ölümle beraber bedeni terk eder. Halk âleminden olan ve davranışların başlangıç noktasını teşkil eden bu ruh, terbiye edilmediği takdirde, ruh-ı sultaninin aksine, insan üzerinde menfi tasarruflarda bulunabilmektedir.
Seyyid Burhâneddin, Maârif’te, insanın nefsinin isteklerinden kurtulmasının çok zorlu bir mücadele gerektirdiğine dikkat çekerken nefis terbiyesi üzerinde ehemmiyetle durur. Ona göre insanı tehdit eden bütün tehlike ve afetlerin kaynağı “nefis”tir ve nefsine hakim olamayan insan her iki dünya saadetinden de mahrum kalır. Seyyid Burhâneddin; nefsin merhalelerinden, daha çok “emmâre” ve “mutmainne”den bahseder, “nefs-i mutmainne” mertebesine “nefs-i emmâre”nin isteklerine boyun eğmemek sayesinde erişilebileceğini ve kurtuluşun ancak bu şekilde mümkün olabileceğini açıklar. Bu çerçevede, sürekli kötülüğü emreden nefs-i emmâre hakkında Maârif’te bazı teşbih ve mecazlara rastlanır. Maârif’te nefsin benzetildiği başlıca unsurları; kendisiyle ölesiye mücadele edilmesi gereken bir düşman, Kur’an-ı Kerim’de bir kıssada zulmün sembolü olarak takdim edilen Câlût, binek vasıtası, hırsız ve canavar yahut köpek olmak üzere toplam beş grupta toplayabiliriz.
Bu makalede; Seyyid Burhâneddin’nin nefse bakışı ve nefis terbiyesine dair görüşleri üzerinde durulacak, Maârif’te yer alan nefse dair teşbih ve mecazlar açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Maârif, nefs-i emmâre, ruh-ı hayvani, terbiye, ruh-ı sultani, benzetmeler

THE CONSIDERATIONS IN SEYYID BURHÂNEDDIN MUHAKKIK-I TIRMIZÎ’S MAÂRIF CONCERNING HUMAN SOUL (NAFS)

Öz

The book titled Maârif (Knowledge/education) by Seyyid Burhâneddin Muhakkık-ı Tirmizî is mostly in Persian and partly in Arabic. The author is referred to as “Seyyid” and “Hüseynî” by virtue of his lineage being traced back to Hüseyin (prophet Muhammad’s grandson), as well as by other attributes such as “Seyyid-i Sırdân”, so called because he was able to reach out to secrets within hearts by permission of God Almighty or “Burhâneddîn, Burhân-ı Dîn, Burhân” so called by Rumi because he informed him beforehand about the arrival of Şems-i Tebrîzî to Konya, and finally the nickname “Muhakkık” as he was a sufi mystic interested in exploration of the soul. The book contains Seyyid Burhâneddin’s conversations in Sufism, explanations of seyr-i sülûk and marifetullah in laconic terms, poems by Hakîm Senâyî, Ferîdüddîn-i Attâr and Nizâmî-i Gencevî, and views of famous Sufis from Hasan-ı Basrî to Bâhâüddin Veled.
In Sufism, nafs training (self-cultivation) involves reducing the desires of the nafs and breaking its dominance over the body, and thus enabling the domination of the sultanic spirit. Sultanic spirit is the spirit that Almighty God has inflicted on man from himself, which is the characteristic that distinguishes man from other living things. The union of this spirit, which is from the divine (Creator’s) realm, with the body leads people to positive behaviors. The animal spirit, which is the opposite of this, is a graceful force dominating the biological structure that enables man to continue his life, which is also called "soul" or "nafs". This spirit, which moves the body, makes it speak, and ensures the execution and performance of all its activities, leaves the body with death. This spirit from the realm of creatures constitutes the starting point of behavior and can have negative dispositions on people, unlike the sultanic spirit, if it is not disciplined.
Seyyid Burhaneddin, in Maarif, emphasizes self-cultivation (training of nafs) while drawing attention to the fact that it takes a very arduous struggle to conquer the desires of one's soul. According to him, the source of all dangers and disasters that threaten man is the "nafs", and a person who cannot control himself is deprived of the happiness of both worlds. Seyyid Burhaneddin talks about the stages of the nafs, and especially "emmâre" and "mutmainne", and explains that the level of "nafs-i mutmainne" can be reached by not submitting to the wishes of the "nafs-i emmare" and that salvation is only possible in this way. In this framework, there are some similes and metaphors in Maârif about the nafs-i emmâre, which constantly commands evil. The main elements that the nafs is likened to in Maârif can be collected in five groups: an enemy who must be fought to the death, Câlut, who is presented as a symbol of oppression in a parable in the Qur'an, a passenger vehicle, a thief and a beast or dog.
This article will dwell on Seyyid Burhâneddin’s view of nafs and his ideas concerning the training of nafs. In addition, it will attempt to explain the similes and metaphors regarding nafs in Maârif.

Anahtar Kelimeler

Maârif, very commanding nafs, animal spirit, training, nafs at peace, sultanic spirit, metaphors

Kaynakça

• Abdürrezzak Kâşânî (2004). Tasavvuf sözlüğü Letâifü’l-a’lâm fî İşârâtı Ehli’l-ilhâm (Demirli, E. Çev.). İstanbul: İz Yay.
• Aclûnî (1988). Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs amme’ştehera mine’l-ehâdîsi alâ elsineti’n-nâs. Lübnan-Beyrut.
• Ahmet Eflâkî (2001). Âriflerin menkıbeleri (Yazıcı, T. Çev.). İstanbul: MEB Yay.
• Alptekin, C. (1991). Ata. İslâm ansiklopedisi (C. 4, s. 32-33). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Altuntaş, H.& Şahin, M. (Haz.). (2005). Kur’an-ı Kerim Meali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Bediüzzaman Füruzanfer (Ed.). (1961). Seyyid Burhaneddin Muhakkık, Maârif, Mecma’â-yı Mevâ’ız ve Kelimât-ı Seyyid Burhâne’d-Din Muhakkık-ı Tirmizî, be-hamrâh-ı tefsir-i Sûre-yi Muhammed ve’l-Feth. Tahran: İntişârât-ı İdare-i Küllî-i Nigâreş-i Vezâret-i Ferheng.
• Büyüközkara, E. (2019). Seyyid Burhâneddîn Muhakkık-ı Tirmizî’de ahlakî arınma. Akademik İncelemeler Dergisi, XIV/(1), 275-314.
• Can, Ş. (2004). Mevlânâ hayatı, şahsiyeti ve fikirleri. Ankara: Ötüken Yay.
• Canan, İ. (Haz.). (2021). Hadis ansiklopedisi Kütüb-i Sitte tercüme ve şerhi. Ankara: Akçağ Yay.
• Ceyhan, S. (2009). Seyyid Burhâneddin. İslâm ansiklopedisi (C. 37, s. 56-58). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Coşan, M. E. (2019). Makâlât-ı Hacı Bektâş-ı Velî. İstanbul: Server Yay.
• Değirmençay, V. (2009). Sultan Veled. İslâm ansiklopedisi (C. 37, s. 521-522). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Devellioğlu, F. (1996). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lugat. Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• Eraydın, S. (Haz.). (2006). Fîhi Mâ Fîh. (Konuk, A. A. Çev.). İstanbul: İz Yay.
• Eren, Ş. (2010). Olaylar ve örneklerle nefis terbiyesi. İstanbul: Nesil Yay.
• Hüsrevoğlu, M. (Haz.). (2016). Ma’arif Seyyid Burhaneddin Veli. Kayseri.
• Işık, E. (2017). Belh’in Güvercinleri. İstanbul: Ötüken Yay.
• Karabulut, A. R. (1994). Mevlana’nın Hocası Seyyid Burhaneddin Hz.leri ve Kayseri ilmiye tarihinde meşhur mutasavvıflar. Kayseri: Seyyid Burhaneddin Hz. Hizmet Vakfı Yay.
• Kurtuluş, R. (2003). Maârif. İslâm ansiklopedisi (C. 27, s. 271-272). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Lewis, F. D. (2009). Seyyid Burhâneddin Muhakkık-ı Tirmizî. (Küçük, O. N. Çev.). Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VIII/(16), 159-176.
• Maârif (Mevlânâ’nın Hocası) Seyyid Burhâneddin Tirmizî (1995). (Karabulut, A. R. Çev.). Ankara: Mektebe Yay.
• Oral, O. (2015). Mevlâna’nın Hocası Seyyid Burhaneddin ve bazı itikadi-kelami görüşlerinin değerlendirilmesi. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VIII/(8), 35-64.
• Satoğlu, A. (t.y.). Mevlâna’nın Hocası Seyyid Burhaneddin. İşçi Kredi Bankası Kültür Yay.
• Senâî (1368). Hadîkatü’l-Hakîka. (Müderris-i Razavî Haz.). Tahran.
• Sevgi, H. A. (1995). Seyyid Burhaneddin Muhakkık-i Tirmizî (Mevlânâ’nın Hocası). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yay.
• Seyyid Burhâneddin Muhakkık-ı Tirmizî Maârif (t.y.). (Gölpınarlı, A. Çev.). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Sucu, N. (2012). Edirneli Nazmî’nin Tercüme-i Pend-i Attâr’ında nefis terbiyesine dair ikaz ve nasihatler. İ. Sezgin, C. Fedakar & H. Demiroğlu (Ed.), Edirne’nin Fethinin 650. Yılı Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 101-110). Edirne: Trakya Üniversitesi Yay.
• Sucu, N. (2010). Mesnevî’nin bir beyti ışığında gönül aynası ve Mevlânâ’nın “Gönül”e bakışı. Sûfî Araştırmaları- Sûfî Studies, (2), 37-44.
• Sipehsâlâr Mecdüddin Feridun (2005). Risâle-i Sipehsâlâr (Konuk, A. A. Çev.; T. G. Seratlı Haz.). İstanbul: Rûmî Yay.
• Sultan Veled. (1966). Maârif (Anbarcıoğlu, M. Çev.). Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Sultan Veled. (2001). İbtidâ-Nâme (Gölpınarlı, A. Çev.) Konya: Konya ve Mülhakatı Eski Eserleri Sevenler Derneği Yay.
• Sultan Veled. (2002). Maârif (Anbarcıoğlu, M. Çev.). Konya: Konya ve Mülhakatı Eski Eserleri Sevenler Derneği Yay.
• Şems-i Tebrizi Makalat (2012). (Gençosman, M. N. Çev.). Ankara: Hece Yay.
• Tulum, M. (2013). Sinan Paşa Maârif-Nâme özlü sözler ve öğütler kitabı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Tüccar, Z. (2003). el-Maârif. İslâm ansiklopedisi (C. 27, s. 271). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Uludağ, S. (2001). Tasavvuf terimleri sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yay.