ÂŞIK PAŞA’NIN GARÎB-NÂME ADLI ESERİNDE GEMİNİN FAALİYET VE İSTİKAMETİ İÇİN GEREKLİ SEKİZ UNSUR

Yıl 2022, Sayı: 16, 37 - 70, 12.08.2022

Nurgül Sucu Köroğlu

https://doi.org/10.23897/usad.1161192

Öz

Türk edebiyatında; deniz ve gemi ile alâkalı hususları hususi olarak işleyen eserlerin yanında, farklı mevzuları da ele alan daha kapsamlı eserlerin bir bölümünün deniz ve gemiyle ilgili hususlara tahsis edildiğini de görmekteyiz. Garîb-nâme de, bu konuyu bölümlerinin birinde tasavvufi bir bakış açısıyla ele alan eserlerden biridir. 14. yüzyıl Osmanlı âlim, şair ve mutasavvıflarından Âşık Paşa’nın 1330 yılında tamamladığı Garîb-nâme adlı eseri 10.000 küsur beyitlik telif bir mesnevidir. Muhteva ve şekil itibariyle müstesna bir eser olan Garîb-nâme, ele aldığı konuların zenginliği bakımından da Türk edebiyatında seçkin bir yere sahiptir. 10 bâb hâlinde tertip edilen eserin her bir bâbında, o sayıyla ilgili 10’ar hikâye anlatılıp yine o sayıyla ilgili hususlar dile getirilmiştir. Garîb-nâme’nin sekizinci bâbının 10. hikâyesi, geminin selametle yol alması için gerekli sekiz unsurdur. Eserde; deniz/su, gemi (geminin gövdesi/kalıbı), yelken, yel, lenger, üstâd/gemici/keştîbân, âdemî/halk (yolcu), metâ‘/kâle (mal/kumaş) şeklinde sıralanan bu unsurlardan her biri, dörder defa başa dönülerek ve her defasında konuya yeni mana katmanları ilave edilerek ayrıntılı bir şekilde izah edilir. Âşık Paşa, gemicilik tarihi bakımından önemli bulduğumuz bu unsurların önce zahirî manaları üzerinde durur, daha sonra her birinin tasavvufi karşılıklarına değinir. Bu açıklamaları yaparken; “Görmüyor musun ki, Allah bütün yerdekileri ve emri uyarınca denizde akıp gitmekte olan gemileri sizin hizmetinize vermiştir...” (Kur’an-ı Kerim 65:22) mealindeki ayetten yola çıkar ve didaktik bir üslup kullanır.
Bu makale, giriş ve sonuç ile birlikte toplam dört bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde; Türk denizcilik tarihi, Türk edebiyatında deniz ve gemi ile alâkalı hususlar hakkında kısa bir değerlendirme yapılmıştır. İlk bölümde, Garîb-nâme’nin bu sahada nasıl bir yer tuttuğunu belirlemek amacıyla, müellifi Âşık Paşa ve eseri kısaca tanıtılmıştır. İkinci bölümde; eserin sekizinci bâbının onuncu hikayesi olan gemi için gerekli sekiz unsur, Âşık Paşa’nın ifadelerinden yola çıkılarak, zahirî ve tasavvufi manalarıyla birlikte her biri için açılan alt başlıklarda izah edilmeye çalışılmıştır. Sonuç bölümünde ise, bu çalışma neticesinde elde edilen bilgiler toplu bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu çalışma ile; Garîb-nâme gibi önemli bir edebî eserde yer alan gemicilik unsurlarının detaylı bir şekilde incelenerek gün yüzüne çıkarılması, böylelikle gemiyle ilgili unsurların kültür hayatımızın yanında, edebî ve tasavvufi metinlere de yansımalarına dikkat çekilerek denizcilik tarihine katkı sağlanması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

14. yüzyıl, Âşık Paşa, Garîb-nâme, denizcilik, gemi, didaktik üslup, tasavvufi mana

EIGHT ELEMENTS REQUIRED FOR A SHIP'S NAVIGATION AND ARRIVAL AT ITS DESTINATION IN ÂŞIK PAŞA'S WORK TITLED GARÎB-NÂME

Öz

In Turkish literature, in addition to the works that deal specifically with the sea and the ship, we also see that more comprehensive works dealing with different subjects devote certain parts of them to the issues related to the sea and the ship. Garîb-nâme is one of the works that addresses this subject from a sufistic/mystical point of view in one of its chapters. Completed in 1330 by Âşık Paşa, one of the 14th century Ottoman scholars, poets and sufis, Garîb-nâme is a mesnevi of more than 10,000 couplets. It is an exceptional work in terms of content and form and has a distinguished place in Turkish literature in terms of the richness of the subjects it handles. In each chapter of the book, which is organized in 10 chapters, 10 stories are told about each of the chapter numbers and the issues related to that number are addressed. The 10th story of the eighth chapter of Garib-nâme concerns eight elements necessary for a ship to sail safely. In the work, each of these elements, which are listed as “deniz/su” sea/water, “gemi (geminin gövdesi)” ship (ship's hull), “yelken” sail, “yel” wind, “lenger” anchor, “üstâd/gemici/keştîbân” master/sailor/captain, “âdemi/halk (yolcu)” mankind/people (passengers) and “metâ‘ (mal)/kâle (kumaş)” commodity/cloth, is explained in detail by returning to the beginning four times and adding new layers of meaning to the subject each time. Âşık Paşa first focuses on the apparent/overt meanings of these elements, which we find important in terms of shipping history, and then refers to the esoteric/covert/mystical equivalents of each of these elements. In his discussion, he draws on the verse “Do you not see that Allah Almighty has put at your service all the inhabitants of the earth and the ships that glide in the sea in accordance with His command..." (Quran 65:22) and uses a didactic style.
This article consists of a total of four sections with an introduction and a conclusion. In the introduction section, a brief review has been made about the Turkish maritime history and the issues related to the sea and the ship in Turkish literature. In the first chapter of the article, its author Âşık Paşa and his work are briefly introduced in order to determine what kind of place Garîb-nâme occupies in this field. In the second section, the eight elements necessary for the ship, which is the tenth story of the eighth chapter of the work, have been tried to be explained in the sub-headings together with their apparent and mystical meanings, based on the words of Âşık Paşa. In the conclusion section, a general evaluation is made on the basis of the information obtained as a result of this study. The aim of this study is to reveal the shipping elements used in Garib-nâme in detail, thus contributing to the maritime history by drawing attention to the reflections of the elements related to the ship on literary and sufi texts as well as on our cultural life.

Anahtar Kelimeler

14th century, Âşık Paşa, Garîb-name, maritime, ship, didactic style, sufistic meaning

Kaynakça

• Ayverdi, İ. (2006). Asırlar boyu tarihî seyir içinde misalli büyük türkçe sözlük (Vol. 3). İstanbul: KubbealtıNeşriyatı.
• Bilkan, A. F. (1998). Hayriyye. İslâm ansiklopedisi (Vol. 17, p. 65-66). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Çantay, H. B. (1972). Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. İstanbul: Ahmed Said Matbaası.
• Çelebioğlu, Â. (1998). Eski Türk edebiyatında gemiyle ilgili şiirler ve bazı hususiyetler. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, 625-648.
• Çelik, B. (2020). A literary letter written with Shipyard terms. Hikmet-Journal of Academic Literature, XII, 154-168.
• Dânişmend, İ. H. (1971). Osmanlı Devlet Erkânı. İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Devellioğlu, F. (1996). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• Eraslan, K. (1989). Ahmed Yesevî. İslâm ansiklopedisi (Vol. 2, p. 159-161). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Erkoç, E. (2005). Âşık Paşa ve oğlu Elvan Çelebi. Çorum: Pegasus Görsel İletişim Hizmetleri Yay.
• Erünsal, İ.&Ocak, A.Y. (Haz.). (1984). Elvan Çelebi Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsibi’l-Ünsiyye (Baba İlyas-ı Horasânî ve sülâlesinin menkabevî tarihi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Gider, M. (2017). Bâkî ve Fuzûlî divanlarında deniz tasavvuru. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 3, 22-36.
• Göktaş, M. (2016). Divan şiirinde akıl tasavvuru. İLTED İlâhiyât Tetkikleri Dergisi, 45, 173-186.
• Gökyay, O. Ş. (Haz.). (1973). Kâtip Çelebi Tuhfetü’l-Kibâr Fî Esfâri’l-Bihâr (Deniz savaşları hakkında büyüklerearmağan). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Gölpınarlı, A. (1941). Yunus ile Âşık Paşa ve Yunus’un bâtınîliği. İstanbul: Kenan Basımevi.
• Gündüz, E. (2016). Klasik Türk şiirinde bir nazım türü: Keştî-nâme (kaynakların değerlendirmesi ve bibliyografya). International Journal of Humanities and Education, II/(3), 15-37.
• Hekimoğlu, M. (Haz.) (2019). Eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâ’i’d-Devleti’l-Osmâniyye Osmanlı Âlimleri
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yay.
• İpşirli, M. (2010). Tâcü’t-Tevârîh. İslâm ansiklopedisi (Vol. 39, p. 357-359). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Kesik, B. (2020). Koca Râgıb Paşa. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Erişim Adresi: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/koca-ragib-pasa.
• Kırkkılıç, A. (Haz.). (1999). Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi lehçetü’l-lügat. Ankara: TDK Yay.
• Köksal, M. F. (2021). Âşık Paşa, Âşık. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim Adresi: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/asik-pasa-asik
• Köksal, M. F. (2021). Garîb-nâme (Âşık). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. Erişim Adresi: http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/GARÎB-NÂME -asik-pasa.
• Köle, B. (2016). Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde gemi metaforu. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, IX/(42), 1869-1877.
• Kurnaz, C. (Haz.). (1995). Muallim Nâci Osmanlı şairleri. İstanbul: MEB Yay.
• Kut, G. (1991). Âşık Paşa. İslâm ansiklopedisi (Vol. 4, p. 1-3). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Mutlu, B. (2012). Divân Şiirinde Deniz İmgesi ve Şiir Öğretiminde Kullanılması (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Noyan, B. (1998). Âşık Paşa-yı Velî Garîb-nâme. Ankara: Ardıç Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1991). Âşık Paşa-tasavvufî şahsiyeti. İslâm ansiklopedisi (Vol. 4, p. 3). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ocak, A. Y. (1994). Ebü’l-Vefâ el-Bağdâdî. İslâm ansiklopedisi (Vol. 10, p. 347-348). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ocak, A. Y. (2017). Babaîler isyanı alevîliğin tarihsel altyapısı yahut Anadolu’da İslâm-Türk heterodoksisinin teşekkülü. İstanbul: Dergâh Yay.
• Odunkıran, F. (2020). Mevlevî Tezkiresi: Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân (İnceleme-Metin) (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Örs, D. &Kırlangıç, H. (Çev.). (2015). Mesnevî-i ma’nevî (giriş-çeviri) Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî (6 Defter). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• Özcan, A. (1991). Âşıkpaşazâde. İslâm ansiklopedisi (Vol. 4, p. 6-7). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Öztürk, M. &Örs, D. (Haz.). (2000). Mütercim Âsım Efendi Burhân-ı Katı. Ankara: TDK Yay.
• Öztürk, N. (2008). Oruç Beğ Tarihi [Osmanlı Tarihi_1288-1502]. İstanbul: Çamlıca Yay.
• Pala, İ. (2000). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yay.
• Parlatır, İ. (2011). Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Ankara: Yargı Yay.
• Pektaş, M. (2020). Âgehî, Mansur. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim Adresi: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/agehi-mansur
• Sarı, M. (t.y.). El-Mevârid Arapça-Türkçe lûgat. İstanbul: İpek Yay.
• Siyavuşgil, S. E. (1993). Türk halk şiirinde tabiat. Şükrü Elçin Türk Edebiyatında Tabiat, 7-20.
• Sungurhan, A. (2015). Hayâlî Bey divanı’nda deniz. IJLET International Journal of Languages’ Education and Teaching, 245-255.
• Şahin, K. Ş. (2016). Şeyhülislam Yahya divanı’nda deniz imgesi. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2, 861-875.
• Şemseddin Sâmî. (1317). Kâmûs-ı Türkî. Dersa‘âdet: İkdâm Matbaası.
• Şener, H. İ. &Yıldız, A. (2008). Türk İslâm edebiyatı. İstanbul: Rağbet Yay. TDK. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay.
• Tomar, C. (2010). Taberiye. İslâm ansiklopedisi. (Vol. 39, p. 323-324). İstanbul:Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Tosun, M. D. (2021). Karamanoğulları (Şikâri Tarihi). İstanbul.
• Tuncel, T. (2008). Osmanlı Şiirinde Gemicilik Terimleri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2003). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. Ankara: TTK Yay.
• Yahya Kemal. (1999). Kendi gök kubbemiz. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yay.
• Yavuz, K. (2000). Âşık Paşa Garib-nâme. İstanbul: TDK Yay.
• Yavuz, N. (2010). Anadolu’da Beylikler dönemi -siyasi tarih ve kültür-. Ankara: Nobel Yay.
• Yekbaş, H. (2020). Fehîm, Hoca Süleyman. Türk edebiyatı isimler sözlüğü. Erişim Adresi: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fehim-hoca-suleyman