ORTA ÇAĞ ANADOLUSU'NDA KULLANILAN TIBBÎ BİTKİLERİN X. YÜZYILDAN XII. YÜZYILA KADAR TEDARİĞİ

Yıl 2022, Sayı: 16, 291 - 319, 12.08.2022

Özcan Salman

https://doi.org/10.23897/usad.1161346

Cited By: 1

Öz

Orta Çağ’da Selçuklular ve diğer Anadolu beylikleri arasında pek çok yönden mücadeleler yaşanmıştır. Bu mücadelelerin bir tarafını da entelektüel bilgiye sahip olmak oluşturmuştur. Bunun için Anadolu beyleri Dârü’s-sıhha, Dârü’ş-şifâ ve Mâristanlar inşâ etmişler ve bu binalarda çalışanlar için her türlü gereksinimi karşılamaya çalışmışlardır.
Özellikle Haçlı Devletleri kurulduktan sonra Doğu Akdeniz’den Anadolu’ya doğru kayan ticaret yolları bölgede çok sayıda kervansaray kurulmasına sebep olmuştur. Güvenli ticaret yollarının etrafında bulunan sağlık binaları birçok hekimin Ortadoğu’dan Anadolu’ya geçmesine vesile olurken burada sentezlenmiş olan Yunan-İran-Hint tıbbının İslâm dünyası içinde geliştirilmiş hali Anadolu’ya taşınmıştır.
Bu tıbbi bilgi hastalıkların tedavisinde öd ağacı, misk, kâfur, belsam ve helile gibi pek çok bitkinin kullanılmasını mümkün kılıyordu. Fakat bu bitkilerin hepsi Anadolu’da bulunamazdı. Sağlık binalarının yakınlarından geçen ve bilinen Dünya’nın her yerine ulaşan ticaret yolları vasıtasıyla bitkiler bu binalarda çalışan entelektüellere sağlanmaya başlandı.
Bitkilerden bazıları ipek yolu üzerinden temin edilirken bazıları ise Çin’in doğu kıyılarında bulunan ticaret limanlarından çıkıp Serendib’e bağlanıyor ve Baharat yolundaki bitkilerle birlikte kuzey-batı yolundan Anadolu’ya doğru getiriliyordu. Ayrıca Endülüs yolu da Orta Çağ’da bitki taşınan ticaret yollarından biri idi.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ, Anadolu, Tıbbi Bitkiler, Ticaret Yolları, İpek Yolu, Baharat Yolu

SUPPLY OF MEDICINAL PLANTS USED IN MEDIEVAL ANATOLIA FROM X. CENTURY TO XII. THE CENTURY

Öz

In the Middle Ages, there were many struggles between the Saldjῡḳs and other Anatolian principalities. One side of these struggles was to have intellectual knowledge. For this reason, Anatolian lords built Dârü's-sıhha, Darü'ş-şifa and Maristans and tried to meet all kinds of needs for those working in these buildings.
Especially after the establishment of the Crusader States, the trade routes moving from the Eastern Mediterranean to Anatolia led to the establishment of many caravanserais in the region. While the health buildings located around safe trade routes were conduce to in many physicians passing from the Middle East to Anatolia, the Greek-Iranian-Indian medicine synthesized here, developed within the Islamic world, was carried to Anatolia.
This medical knowledge made it possible to use many plants such as oud, musk, camphor, belsam and helile in the treatment of diseases. But not all of these plants could be found in Anatolia. Plants began to be supplied to the intellectuals working in these buildings through trade routes that passed near the health buildings and reached all parts of the known World.
While some of the plants were supplied via the silk road, some of them were connected to Serendib from the trade ports on the east coast of China and were brought to Anatolia via the north-west road together with the herbs on the spice route. In addition, the Andalusian road was one of the trade routes that carried plants in the Middle Ages.

Anahtar Kelimeler

Medieval Age, Anatolia, Medicinal Plants, Trade Routes, Silk Road, Spice Road

Kaynakça

• Acıduman, A. & Berna, A. (2014). Tıp tarihi açısından Hubeyş bin İbrahim et-Tiflisi eserleri, katkıları. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, LXVII/(2), 52-56.
• VGMA (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi). Sivas Darüşşifası Vakfiyesi. 584 No’lu Defter (66).
• Baylâv, N. (1953). Fâtih Sultan Mehmed devrinde (Te’lif,Terceme ve İstinsah edilen) tıb eserleri ile ilâçlar. İstanbul: Türkiye Tıbbî Müztahzarat Lâboratuarları.
• Ciner, O. (2018). El-Makdisî’nin Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm İsimli Eserinin Değerlendirilmesi ve Türkçe Tercemesi (Basılmamış yüksek lisans tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul.
• Doğru, G. (2015). Hekim Bereket’in Ḫulāṣatu’t-Tıbb (25b-56a) Eseri -İnceleme, Metin, Dizin- (Basılmamış yüksek lisans tezi). Doğu Akdeniz Üniversitesi, Kuzey Kıbrıs.
• Durak, K. (2015). Dioskorides ve Ortaçağ Bizans İmparatorluğu’na ithal edilen tıbbi bitkiler. Pitarakis, B. (Ed.), Hayat Kısa, Sanat Uzun Bizans’ta Şifa Sanatı, 153-160. el-Gırnâtî. (2018). Tuḥfetü’l-elbâb (Gırnâtî seyahatnamesi) (Sabuncuoğlu, F. Terc. ve Haz.). İstanbul: Yeditepe Yay. el-Ya‘kūbî. (2002). Kitâbü’l-Büldân (ülkeler kitabı) (Ağarı, M. Terc.). İstanbul: Ayışığı kitapları Yay.
• Güçlüay, S. (2019). Selçuklular döneminde Ortadoğu’da ticaret (XI.-XIII. yüzyıllar), Ankara: Akademisyen Kitabevi.
• Gülensoy, T. (1981). II. Yâkup Bey’in taş vakfiyesinin dil ve imlâ özellikleri ile tarihi açıdan değerlendirilmesi. VIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildirileri içinde, (s. 613-644). Ankara: TTK Yay.
• Heyd, W. (1975). Yakın Doğu ticaret tarihi (Karal, E. Z. Terc.). Ankara: TTK Yay.
• İbn Battûta. (2000). İbn Battûta Seyahatnâmesi (C. 1), (Aykut, A. S. Terc. ve inceleme). İstanbul: YKY Yay. İbn Cübeyr. (2008). er-Riḥle (Endülüs’ten kutsal topraklara) (Güler, İ. Terc.). İstanbul: Selenge Yay.
• İbn Fadlan. (2012). İbn Fadlan Seyahatnamesi (Şeşen, R. Terc.). İstanbul: Yeditepe Yay. İbn Havkal. (2017). Ṣûretü’l-arż (10. Asırda İslâm coğrafyası) (Şeşen, R. Terc.). İstanbul: Yeditepe Yay. İbn
• Hurdâzbih. (2008). Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik (yollar ve ülkeler kitabı) (Ağarı, M. Terc.). İstanbul: Kitabevi Yay. İbn Rüste. (2017). el-Aʿlâḳu’n-nefîse (dünya coğrafyası) (Eker, A. F. Terc.). Ankara: Ankara Okulu Yay. İstahrî. (2020). Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik (Ülkelerin Yolları) (Ağarı, M. Terc.). İstanbul: Ayışığı Kitapları Yay.
• Keleştimur, F. & Şaban, K. (1992). Diabetes Risalesi. Köker, A. H. (Ed.), Gevher Nesibe Sultan Anısına Düzenlenen Abdüllâtif Bağdadî Kongresi Tebliğleri içinde (s. 17-20). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası.
• Mes’ûdî. (2004). Murûc Ez-Zeheb (altın bozkırlar) (Batur, D. A. Terc.). İstanbul: Selenge Yay. Nâsır-ı Hüsrev. (2020). Sefernâme (Tokmak, N. Terc.). İstanbul: Demavend Yay.
• Turan, O. (1946). Selçuklu kervansarayları. Belleten, X/39, 471-496.
• Turan, Ş. (1990). Türkiye-İtalya ilişkileri I. İstanbul: Metis Yay.
• Yinanç, R. (1994). Sivas abideleri ve vakıfları (2). Vakıflar Dergisi, 23, 16-44. Röportaj
• Ahunbay, Z. 2019 yılında İstanbul’da yapılan görüşme.
• Bayar, Y.K. & Bayar, S. 2019 yılında İstanbul’da yapılan görüşmeler.