Ermenistan’ın Temelini Oluşturan Yapay Ermeni Vilayeti’nin Kurulmasının Tarihi Seyri

Yıl 2023, Sayı: 18, 263 - 284, 23.06.2023

Musa Göktuğ

https://doi.org/10.23897/usad.1319127

Öz

Ermenilerin, tarihinin başlama dönemi ile ilgili çeşitli iddialar bulunmaktadır. Bu tezlerin birçoğunun ayağı yere sağlam basmasa da genel kabul gören iddiaya göre Ermeniler, önce Balkanlardan gelip Orta Doğuya yerleşmiş, daha sonra burada yüz kızartıcı bir suç işlemeleri sonucu Babil kralı tarafından kuzeye sürülmüş ve gelip Doğu Anadolu topraklarına yerleşmiştir. Burada kendilerine büyük hayallerle gerçeklerden uzak bir milli tarih inşa etmişler ve ütopik sözde “Büyük Ermenistan” iddialarını ortaya koymuşlardır. Tarihleri boyunca bağımsız bir devletleri bulunmayan Ermeniler, bölgenin güçlü imparatorluklarının yerel idari birimi olarak mevcudiyetlerini sürdürmüştür. Nihayet Selçuklular ve sonrasında Osmanlı döneminde rahatı ve yüksek refahı yakalayan Ermeniler, devlet kurmak hevesine düşmüş ve XVII. yüzyılda Avrupa devletlerinden yardım istemiş ancak umdukları desteği bulamamışlardır. Ermenilerin, sözde “Büyük Ermenistan” hayalleri ile Rusya’nın bölgedeki politikaları ve çıkarlarının üst üste düşmesi sonucu Revan’ın, 1827 yılında Ruslar tarafından işgal edilmesinin ardından 21 Mart 1828 tarihinde yapay bir Ermeni Vilayeti kurulmuştur. Rusya, Ermeni Vilayeti’ni kurarak Osmanlı-Kaçar devletlerinin ortasında bir yapay Hıristiyan siyasi yapı oluşturup hem onları birbirinden ayırmayı, hem Azerbaycan halkından, hem de Türkistan’dan koparmayı hedeflemiştir. Aynı zamanda bu vilayetin kurulmasıyla Ruslar, hem Doğu Anadolu Ermenilerini kendi taraflarına çekmeyi planlamış hem de onları yalnız kendilerinin çıkarları için kullanılacak bir halk olarak kontrol altında tutmak ve kendilerine bölgede sosyal dayanak oluşturmak istemiştir. Rusya, bu nedenle Revan, Nahçıvan ve Karabağ hanlıklarının topraklarına Kaçar ülkesinden ve Doğu Anadolu’dan Ermeni göçmenler getirip iskân ettirerek etno-demografik yapıyı kendi lehine değiştirmeye çalışmıştır. 1840 yılına gelindiğinde artık Ermenilerin siyasi gücüne ihtiyacı kalmayan Rusya, bu defa bölgede otoritesini güçlendirmek ve yerel yönetimi merkezileştirmek için Ermeni Vilayeti’ni lağvetmiştir. Ancak kurulan bu suni Hıristiyan yapı, bölgedeki Rus hâkimiyetine sosyal dayanak oluşturmayı sürdürmüş ve günümüzdeki Ermenistan’a önemli bir temel teşkil etmiştir. Bu çalışmada Güney Kafkasya bölgesi ve Batı Azerbaycan toprakları ile hiçbir tarihi bağı ve geçmişi bulunmayan Ermenilerin, tarihi ile ilgili bilgi verilerek bugünkü Ermenistan’ın kurulmasında büyük rol oynayan ve temel teşkil eden Ermeni Vilayeti’nin kurulmasının tarihi süreci incelenmiş olup, bu bağlamda Ermeni tarihinin başlangıcından, Ermeni Vilayeti’nin sonlandırıldığı 1840 yılına kadarki dönemi ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ermeniler, Büyük Ermenistan, Ermenistan, Ermeni Vilayeti, Paskeviç, Nerses

The Historical Process of the Establishment of So-Called Armenian Province which is the Basis of Armenia

Öz

There are various claims about the beginning of the history of the Armenians. Although many of these theses do not have their feet firmly on the ground, according to the generally accepted claim, the Armenians first came from the Balkans and settled in the Middle East, and then, because of committing a disgraceful crime, they were exiled to the north by the Babylonian king and settled in the lands of Eastern Anatolia. In Eastern Anatolia, they constructed a national history far from reality with big dreams and put forward their utopian so-called “Great Armenia” claims. The Armenians, who did not have an independent state throughout their history, continued to exist as the local administrative unit of the powerful empires of the region. Finally, the Armenians, who achieved comfort and high prosperity during the Seljuk and later Ottoman period, were eager to establish a state and sought help from the European states in the seventeenth century but could not find the support they hoped for. A so-called Armenian Province was established on March 21, 1828, after the occupation of Revan by the Russians in 1827 because of the overlapping of the Armenians' so-called “Great Armenia” dreams and Russia's policies and interests in the region. By establishing the Armenian Province, Russia aimed to create an artificial Christian political structure in the middle of the Ottoman and Qajar states and to separate them from each other, from both the Azerbaijani people and Turkistan. At the same time, with the establishment of this province, the Russians both planned to attract the Eastern Anatolian Armenians to their side and wanted to keep them under control as a people to be used only for their own interests and to create a social base for themselves in the region. For this reason, Tsarist Russia tried to change the ethno-demographic structure in its favor by bringing Armenian immigrants from the Qajar country and Eastern Anatolia to the lands of the Revan, Nakhichevan and Karabakh Khanates and settling them. By 1840, Russia, no longer in need of the political power of the Armenians, abolished the Armenian Province this time to strengthen its authority in the region and centralize the local administration. However, this artificial Christian structure that was established continued to provide a social basis for the Russian domination in the region and constituted an important basis for today's Armenia. In this study, the historical process of the establishment of the Armenian Province, which played a major role and constituted the foundation of today's Armenia, was examined by giving information about the history of the Armenians, who have no historical ties and background with the South Caucasus region and the lands of West Azerbaijan. In this context, the period from the beginning of Armenian history to the end of the Armenian Province in 1840 is discussed.

Anahtar Kelimeler

Armenians, Greater Armenia, Armenia, Armenian Province, Paskevich, Nerses

Kaynakça

• AKAK (Aktı Sobrannıye Kavkazskoyu Arkheografiçeskoyu Komissıeyu) (1878). (C. 7). Tiflis.
• Alışevskiy, A.V. (1923). Gorodskoe Naselenie Azerbaydjana, Baku.
• Anadol, C. (1982). Tarihin Işığında Ermeni Dosyası İstanbul: Turan Kitabevi.
• Aslanlı, A. (2014). 20. yüzyılın başlarında ve sonlarında Güney Kafkasya’da Ermeni sorunu: Karabağ sorunu örneği”, Yeni Türkiye, 60, 1-24.
• Attar, A. (2012). Karabağ sorunu kapsamında Ermeniler ve Ermeni siyaseti. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• Attar, A. (2007). Ermeni kimliği’nin anatomisi. Akademik İncelemeler, II/(1), 291-308.
• Azerbaycan Tarixi (En qedim zamanlardan XX esredek) (2007). Bünyadov, Z., Yusifov, Y. (Red.). (C. 1). Bakı: A.R. Tehsil Nazirliyi Neşri Çıraq Neşr. 2. bs.
• Azerbaycan Tarixi (en qedim zamanlardan-XXI esrin ilk oniliklerinedek) (2016). Bakı: Bakı Dövlet Universiteti Neşr. 3. Bs.
• Azerbaycan Tarixi (En qedimden 1870-ci illere qeder) (1996). Eliyarlı S. (Red.). Bakı: Bakı Dövlet Universiteti Neşri Azer Neşr.
• Azerbaycan Tarixi (III – XIII esrin I rübü) (2007). Velixanlı N. (Red.). (C. 2). Bakı: Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Tarix İnstitutu Neşri Elm Neşr.
• Azerbaycan Tarixi (XIX. esr) (2007). İsmayılov M. (Red.), (C. 4), Bakı: AMEA Tİ Neşri Elm Neşriyatı.
• Balayan, Z. (1984). Hunvar/Ocak. Yerevan: Sovetakan Grog Hratarakich.
• Bayburtyan, V.A. (1969). Armyanskaya koloniya novoy dyulfı v XVII veke. Yerevan.
• Beydilli, Kemal (1988). 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler, TTK Belgeler, C. XIII., S. 17’den ayrıbasım, Ankara.
• Budaqova, S. (1995). Naxçıvan diyarının tarixi coğrafyası (XVIII esrin ikinci yarısı – XIX esrin birinci qerinesi). Bakı: AREA Tİ Neşri Elm Neşr.
• Cavadov, Q. (2000). Azerbaycanın azsayılı xalıqları ve milli azlıqları. Bakı.
• Celilov, F. (2002). Ermeni boyları ve Pseudo-Ermeni Haylar (milattan önce Türk-Ermeni ilişkileri). Türkler, 2, 547-561.
• COA (Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri), H.H., Nu., 37240-J.
• COA, H.H., Nu., 37204-L.
• COA, H.H., Nu., 36432-H.
• Çakmak, M. A. (1996). Hanlıklar devrinde Azerbaycan-Türkiye münasebetleri (1723-1829) (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Çapraz, Hayri, (2016). Güney Kafkasya’da Ermenistan bölgesinin oluşumu. O. Yeşilot (Ed.), Revan Türkleri (s. 61-93). İstanbul.
• Çaycıoğlu, S. O. (2018). Rusya’nın Kafkasya siyaseti: General Paskeviç’in başkomutanlığı dönemi (1827-1831) (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Dedeyev, B. (2004). XV. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti-Azerbaycan ilişkileri (Yayımlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Doğan, Ş. Rus kaynaklarına göre Revan Hanlığı’nın Rusya’ya bağlanması ve Ermeni Eyaleti’nin kurulması (Yayımlanmamış doktora tezi). Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
• Elekberli, E.(1994). Qedim Türk- Oğuz yurdu-Ermenistan, Bakı: Sabah Metbeesi.
• Eliyev, F & Hesenov, U. (2007). İrevan Xanlığı, Bakı: Şerq-Qerb Neşriyyat Evi. 2.bs.
• Esedov, F. & Kerimova, S. (1993). Çarizmi Azerbaycana getirenler, Bakı: Gençlik Neşr.
• Gazigiray, A. A. (1982). Osmanlı’dan günümüze kadar vesikalarla Ermeni terörünün kaynakları. İstanbul.
• Gence - Qarabağ Eyaletinin İcmal Defteri. (2010). Haz. Tofiq Necefli, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Tarix İnstitutu Neşri, Çaşıoğlu Neşriyyatı, Bakı.
• Gözelova, N. (2014). Rusya İmparatorluğu’nun dış politikası ve XIX. yüzyılın Başlarında İrevan Hanlığı’nda etnodemografik durumun değişmesi. Yeni Türkiye, 60, 1-6.
• Gürün, K. (1983). Ermeni dosyası. Ankara: , TTK Yay.
• Hacıyev, İ. (2017). XX. yüzyıl başlarında Azerbaycan’a yönelik Ermeni iddiaları ve yapılan katliamlar (Rus belgeleri ışığında). Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, 19/(40), 148-161.
• Hasanoğlu, M. Süleymanlı, N. (2013). Ermenistan devleti’nin oluşum sürecinde Güney Kafkasya’da nüfuz mücadelesi ve Azerbaycan. Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVİD), II/ 2), 289-303.
• Hasanov, Y. (2008). Rus yönetimi altında Ermeniler ve Azerbaycan Türkleri arasında ilişkiler (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Henze, P. (1988). Ermeni şiddetinin kökenleri. Uluslararası Terörizm, 88, 173-174.
• Hovannesiyan, R. (1976). Armenia on the Road to Independence, Los Angeles.
• İrevan Eyaletinin İcmal Defteri. (1996). Haz. Ziya Bünyadov, Azerbaycan Respublikası Elmler Akademiyası Şerqşünaslıq İnstitutu Neşri, Elm Neşriyyatı, Bakı.
• İsayev, A. (1991).. Gence ve Genceliler, Bakı.
• İsmayıl, M. (1993). Azerbaycan tarixi, Bakı: Azer Neşr.
• Kantarcı, Ş. (2014). Ermeni sorunu’nun ortaya çıkışında Rusya’nın rolü. Yeni Türkiye, 60, 1-6.
• Kafkazskiy Kalendar na 1914 g. (1914) Tiflis.
• Kılıç, D. (2001). Rusya’nın Doğu Anadolu siyasetinde Eçmiyazin Kilisesinin rolü (1828-1915). TKAE Türk Kültürü Dergisi, XXXIX/(461), 535-548.
• Kızılkaya, O. (2007). “Revan (Erivan) ve Iğdır yöresinde demografik yapının Ermeniler lehine dönüştürülme süreci (1828–1920). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22/(1), 299-311.
• Kızılkaya, O. (2014). ”Günümüz Ermenistan Coğrafyasında Türk Nüfusun Tarihi Süreçteki Durumu”, Yeni Türkiye, S. 60, s. 1-11.
• Koçaş, S. (1967). Tarih boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni ilişkileri, Ankara: Altınok Basımevi.
• Kuliyeva, V. (1999). Rol i Poziçiya Muslumanskogo Duxovenstvo ve Soçialno-Kulturnoy Jizni Naxçivani, Erivanskoy Gubernii i Zangezura v XIX-naçale XX v.. Baku: İzdatelstvo Elm.
• Kürkçüoğlu, E. (1994). Azerbaycan’ın Türkleşmesi tarihine bakış. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmalar Enstitüsü Dergisi, 0/(1), 143-156.
• Lıstsov, V. P. (1951). Persidskiy Poxod Petra I. Moskova.
• Mahmudov Y. (Red.) (2010). İrevan Xanlığı: Rusyanın işğalı ve Ermenilerin Şimalı Azerbaycan torpaqlarına köçürülmesi. Bakı: AMEA Tİ Neşri, Azer Neşr.
• Mehmetov, İ. (2009). Türk Kafkası’nda siyasi ve etnik yapı: eski çağlardan günümüze Azerbaycan tarihi, Necef E. N., Necefov, Ş. (haz.), İstanbul: Ötüken Neşr.
• Memmedova, İ. (2013). 18. ve 19. yüzyılların başlarında Azerbaycan’ın Arazboyu bölgeleri ve nüfusu (Irevan, Nahçıvan, Karabağ Hanlıkları üzere). Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 2/(3), 11-22.
• Memmedova, İ. (2012). 19. yüzyılın 80-90’lı yıllarında Güney Kafkasya’nın etnografik haritası (Kars ve diğer bölgeler). İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 1/(2), 87-99.
• Memmedova, İ. (2014). Naxçıvan Xanlığının ehalisi (XVIII-XIX esrin evvellerinde). Naxçıvan Qedimden Günümüze Geder (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyine hesr olunmuş meqaleler toplusu) (s. 173-178). Bakı: ATQ-Sederek Xeyriyye Cemiyyeti Birge Neşr. Mirzezade, A. (2014). XIX esrin 20-30-cu illerinde Çar Rusiyası terefinden Ermenilerin Cənubi Qafqaza kütlevi köçürülməsi və bölgədə “Ermeni Amili”nin yaranması. Tarix və onun problemləri (C. 4, s. 59). Bakı: Bakı Dövlet Universiteti Neşr. Mustafazade, T. (1993). Azerbaydjan i Ruskogo – Tureçkiye Otnoşeniya v Pervoy Treti XVIII v.. Baku: Publikacii Akademiya Nauk Azerbaydjana İnstitut İstorii, İzd. Elm. Mustafazade, T. (2014). Naxçıvan Xanlığının tarixinden. Naxçıvan Qedimden Günümüze Geder (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyine hesr olunmuş meqaleler toplusu) (s. 162-168). Bakı: ATQ-Sederek Xeyriyye Cemiyyeti Birge Neşr. Mutallimov, D. (2015). Hanlıklar döneminde Kuzey Azerbaycan’ın Osmanlı ile siyasi ilişkileri. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, VIII/(2), 155-178. Naxçıvan Sancağının Müfessel Defteri. (2001). haz. Ziya Bünyadov, Hüsameddin Memmedov, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Şerqşünaslıq İnstitutu Neşri, Elm Neşriyyatı, Bakı. Naxçıvan Xanlığı. (2005). Naxçıvan Ensiklopediyası, (C. II., 2. neşr, s. 86-87) Naxçıvan: AMEA Naxçıvan Bölmesi Neşr. Necefli, G. Azerbaycan Topraklarında Ermeni Devletinin Kurulması Planları. http://irs-az.com/new/pdf/201509/1442586831485145229.pdf, Erişim Tarihi: 18.05. 2019. Nersisyan, M. G. (1956). İz İstorii Russkogo-Armyanskiy Otneşeniy (T. I.). Erevan: İzd. ANA SSR. Nuriyeva, İ. (2015). Azerbaycan tarixi (en qedim zamanlardan–XXI esrin evvellerinedek). Bakı: Mütercim Neşr. Onur, H. (1999). Millet-i Sadıka’dan Hayk’ın çocuklarına Ermeniler. İstanbul. Özaydın, A. (1991). Arrân. İslâm ansiklopedisi (C. 3, s. 394-395). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. Özyılmaz, E. V. (2013). Geçmişten günümüze Dağlık Karabağ. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 15/(2), 191-208. Pakrevan, E. (2007). Abbas Mirze və Azerbaycan (Cavanşir, G. Çev.). Bakı: Qaunun Neşr. Parsamyan, V. A. (1972). İstoriya Armyanskogo Naroda (1801-1890). Erevan. Potto, V. A. (1886). Kavkazskaya Voyna v Otdelnıx Oçerkax, Epizodax, Legendax i Biografiyax (T. III.). St. Petersburg. Potto, V. A. (2007). Kavkazskaya Voyna: Turetskaya Voyna 1828–1829., T. IV., Moskva. PSZRİ (Polnoe Sobranıe Zakonov Rossıyskoy İmperii) (1828) (1830). (T. III). St. Petersburg. PSZRİ (1830). Nu. 3128, (T. IV.). St-Petersburg, 1830. Qarayev, E. (2016). Azerbaycanın İrevan bölgesinin tarixinden (XVII yüzyılın sonu-XIX yüzyılın ortalarında). Bakı: AMEA Tİ Neşri, Mütercim Neşr. Quliyev, C. (2018). Qaqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının Aktları Şimali Azerbaycanın Rusiya Terefinden İşğalını Öyrenmek Üçün Menbe Kimi, AR Tehsil Nazirliyi ve BDU Neşri, Elm ve Tehsil Neşriyyatı, Bakı. Qlinka, S. N. (1995). Ermenilerin Rusya hüdudlarına köçürülmesinin tesviri. Bakı: Azer Neşr. Saral, A. H. (1970). Ermeni meselesi. Ankara: Genelkurmay Basımevi, Saray, M. (1990). Ermeni meselesinin ortaya çıkışı, Ermeni meselesini ortaya çıkaranlar. XI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri içinde (C. 5, s. 1755-1762). Ankara: TTK Yay. Süleymanov, M. (2014). Gülüstan müqavilesi I hisse. Bakı: Elm ve Tehsil Neşr. Şavrov, N. N. (1911). Novaya Ugroza Ruskomu Delu v Zakavkaze, Peredstoyaşaya Raspodjaya Mugani İnopodçam. St. Petersburg. Şıhaliyev, E. (2004). Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerinde Rusya ve İran faktörü (1828-2000) (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara. Şopen, İ.İ. (1852). İstoriçeskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armyanskoy Oblasti v Epoxu ee Prisoedineniya k Rossiyskoy İmperii. St Petersburg Toksoy, A. (2017). Revan’dan Erivan’a. Vakanüvis-Utad Kafkasya Özel Sayısı, 2/(2), 576-586. Toksoy, A. XIX. Yüzyılda Rusya’nın Kafkasya Politikası ve Ermeniler. http://ekoav rasya.net/duyuru. aspx?did=136&Lang=TR. s. 1-2, Erişim Tarihi: 18.05.2019. Turan, Ş. (1951). “ 1829 Edirne Antlaşması”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. IX, S. 1-2, s. 111–151. Tuysuz, C. (1997). Selçuklular döneminde Azerbaycan (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum. Uras, E. (1987). Tarihte Ermeniler ve Ermeni meselesi, İstanbul: Belge Yay. Zapiski Alekseya Petroviça Yermalova (1816-1827) 1868. (Ç. II). Moskva.