Büyük Selçuklularda Devlet-Yönetim Anlayışı ve İtaat Kavramı

Yıl 2023, Sayı: 19, 1 - 28, 29.12.2023

Burak Nazif Sarıcı

https://doi.org/10.23897/usad.1348678

Öz

Selçuk Bey’in İslâm’ı kabulünden sonra onun oğul ve torunları Mâveraünnehir bölgesinde faaliyet göstermeye başlamışlardı. Zaman içerisinde Horasan’a geçen Selçuklular burada Gaznelilerle mücadele ettiler. Bu mücadele onlar için oldukça zorluydu ama kırılma noktası 1040 yılında yaşandı. Dandanakan Savaşı’ndan sonra bağımsız bir devlet hâline gelen Selçuklular kısa süre içerisinde geniş toprakları ele geçirdiler. Selçuklular devletleşme yolunda ilerlerken kendi öz geleneklerinden gelen yönetim anlayışlarını benimsemişlerdi. Eski Türk ananesi idare mekanizmasının temel unsurları arasındaki güçlü konumunu daima korudu. Tuğrul Bey gibi bazı hükümdarların merkezîleşme çabaları bu geleneklerle çatışmıştı ancak köklerden gelen anlayışlar değiştirilememişti. Devletin sınırlarının genişlemesiyle birlikte idari sistemde ve yönetim anlayışında bazı yenilikler ve değişimler meydana geldi. Selçukluların başarılı bir devlet olarak yükselmesinde benimsedikleri devlet modeli ve yönetim anlayışı etkiliydi. Ayrıca bu başarının oluşmasında yönetilenlerin gösterdiği itaat de önemliydi. İtaati temin eden temel etkenler ise iyi bir yönetim sistemiyle yakın ilişkiliydi. Hükümdarın nitelikleri ve devlet mekanizmasının ilerleyişi itaatin başlıca teminatçılarındandı. Selçuklu sultanları sosyal devlet anlayışını benimseyen ileri görüşlü hükümdarlardı ve bu nitelikleri kuruluşlarından itibaren henüz bir asır geçmeden kıtalararası bir devleti başarıyla yönetmelerine sebep olmuştu. Sultan Alp Arslan yahut oğlu Melikşah, devlet hazinelerini halkları için harcamaktan geri durmayan liderlerdi. Alp Arslan ülkesindeki fakirleri gözettiği gibi ilim talepkârlarını da geri çevirmiyordu. Selçuklu sultanlarının hâmilikleri toplumun itaatini artırdığı gibi başarılı bir devlet yönetimini de temin ediyordu. Bu çalışmada, Selçukluların devlet gelenekleri ve yönetim anlayışları temel özellikleri ile ele alınmaya çalışılmıştır. Büyük Selçukluların yönetim anlayışında zamanla meydana gelen değişimler ve bu değişimleri etkileyen kültürel etkenler değerlendirilmiştir. Ayrıca Büyük Selçuklu Devleti’ne itaat gösteren çeşitli unsurların bağlılıklarının altında yatan sebepler ile ortaya çıkan neticeleri yorumlayıp devlet anlayışıyla ilişkisini ortaya koyabilmek hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklu Devleti, Selçuklular, İtaat, Devlet

The Concept of State-Government and Obedience in the Great Seljuks

Öz

After Seljuk Bey's conversion to Islam, his sons and grandsons began to operate in the region of Mâveraünnehir. In time, the Seljuks moved to Khorasan, where they struggled against the Ghaznavids. This struggle was quite difficult for them, but the breaking point occurred in 1040. The Seljuks, who became an independent state after the Battle of Dandanakan, captured large territories in a short time. While the Seljuks were on their way to statehood, they adopted their own traditions of administration. The old Turkish tradition always maintained its strong position among the basic elements of the administrative mechanism. The centralization efforts of some rulers, such as Tugrul Beg, clashed with these traditions, but the deep-rooted understandings could not be changed. With the expansion of the state's borders, some innovations and changes occurred in the administrative system and the understanding of administration. The Seljuks' rise as a successful state was influenced by the state model and administrative understanding they adopted. In addition, the obedience shown by the ruled was also important in the formation of this success. The main factors that ensured obedience were closely related to a good administrative system. The qualities of the ruler and the progress of the state mechanism were among the main guarantors of obedience. The Seljuk sultans were farsighted rulers who adopted a social state approach, and these qualities enabled them to successfully rule an intercontinental state less than a century after their foundation. Sultan Alp Arslan or his son Malik Shah were leaders who did not hesitate to spend state treasures for their people. Alp Arslan cared for the poor in his country and did not turn down those who sought knowledge. The patronage of the Seljuk sultans not only increased the obedience of the society but also ensured a successful state administration. In this study, the state traditions of the Seljuks and their understanding of administration have been tried to be discussed with their basic features. The changes that occurred in the Great Seljuks' understanding of administration over time and the cultural factors affecting these changes were evaluated. In addition, it is aimed to interpret the reasons underlying the loyalty of various elements that obeyed the Great Seljuk State and the results that emerged and to reveal the relationship with the understanding of the state.

Anahtar Kelimeler

Great Seljuk State, Seljuks, Obedience, State

Kaynakça

• Agacanov, S. G. (2013). Oğuzlar. (Ekber N. Necef, Ahmet Annaberdiyev. Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Ahmetbeyoğlu, A. (2020). Eski Türklerde Kut ve Töre Bağlamında Hükümranlığın Hududları. TD. 71, 29-50.
• Anna Komnena. (1969). Alexiad. (E. R. A. Sewter. Trans.). London: Penguin Books.
• Arat, R. R. (t.y.). Kutadgu Bilig, İslam Ansiklopedisi. (C. VI, 1038-1047). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ayan, E. (2020). Sultan Tuğrul Bey Selçuklu İmparatorluğu’nun Kurucusu. İstanbul: Kronik Kitap.
• Azîmî, Tarih-i Haleb. (İbrahim Za‘rur. Thk.). Dımaşk.
• Barthold, V. V. (2022). Halife ve Sultan İslam’da İktidarın Serüveni. (İlyas Kemaloğlu. Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Barthold, V. V. (2017). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. (Hakkı Dursun Yıldız. Haz.) İstanbul: Kronik Kitap.
• Batır, İ. B. (2023). Orta Çağ’ın Unutulan Coğrafyası Büveyhîler ve Selçuklular Döneminde Hûzistân. İstanbul: Çizgi Kitabevi.
• Beyhâkî, (2019). Târîh-i Beyhakî. (Necati Lügal. Trc.). Ankara: TTK.
• Bezer, G. Ö. (2010). Terken Hatun ve Tarihî Şahsiyeti. Metin Hülagu & Abdülkadir Yuvalı & v.d. (Haz.), I. Uluslararası Selçuklu Sempozyum: Selçuklu Siyasi Tarihi Bildiriler. (C. I, s. 235-243). Kayseri: TTK.
• Bundârî, (2016). Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra. (Kıvameddin Burslan. Trc.). Ankara: TTK.
• Cahen, C. (1969). The Turkish Invasion the Selchükids. Kenneth M. Setton (ed.), A History of the Crusade. (C. I: s. 135-176). London: The University of Wisconsin Press.
• Cahiz,(2017). Fezâilü’l-Etrak. (Ramazan Şeşen. Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Çaycı, A. (2008). Selçuklularda Egemenlik Sembolleri. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Çelik, A. (2018). Fâtımîler Devleti Tarihi (909-1171). Ankara: TTK.
• Dedem Korkudun Kitabı. (Orhan Şaik Gökyay. Haz.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi: 2006.
• Donuk, A. (1983). Eski Türk Devlet Teşkilâtında Yabgu Unvanı ve Tarihi Gelişmesi. Türk Kültürü Araştırmaları. XVII, 71-78.
• Durmuş, İ. (2000). İbnü’l-Mukaffa. DİA. (C. XXI, s. 130-134). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ebü’l-Fidâ. (2020). el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. (Mahmud Dayyub. Thk.). Beyrut.
• Gazzâlî. (2017). Fedâilu’l-enam min Resâil-i Hucceti’l-İslâm. (Merve Kelebek. Trc.). İstanbul: İnkılab.
• Gökmen, G. (2018) Mu‘izzî’nin Şiir Dünyası. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Kırıkkale Üniversitesi-Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Göksu, E. (2009). Türk Hâkimiyet Telakkisinin Tekâmülü, Ekev Akademi Dergisi. 40, 187-206.
• Göksu, E. (2021). Afganistan ve Hindistan’ın İhtişamlı Hanedanı Gazneliler (963-1186). İstanbul: Selenge Yay.
• Halm, H. (2020). Haşhaşîler. (Atilla Dirim. Çev.). İstanbul: Runik Kitap.
• Hamdullah Müstevfi-yi Kazvînî. (2018). Târih-i Güzide. (Mürsel Öztürk. Çev.). Ankara: TTK.
• Hitti, K. (2011). Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. (Salih Tuğ. Çev.). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
• Hüseynî. (1943). Ahbârü’d-Devleti’s-Selcûkıyye. (Necati Lügal. Trc.). Ankara.
• İbn Haldûn. (2020). Târihî İbn Haldûn ve Divânü’l-Mübtedâ ve’l-Haber fî eyyâmi’l- Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men Âsarahüm min Zevi’l-Sultani’l-Ekber (C. V). (Adil b. Saad. Thk.). Beyrut.
• İbn Hallikân. (1977). Vefeyâtü’l-A‘yân (C. II, III, V). (İhsan Abbâs. Nşr.). Beyrut.
• İbnü’l-Cevzî. (1992-1995). el-Muntazam fî Târîhi-l Mülûk ve’l-Ümem (C. XVI). (Muhammed Abdülkadir Atâ, Mustafa Abdülkadir Atâ. Nşr.). Beyrut.
• İbnü’l-Esîr. (1987). el-Kâmil fî’t-Târîh (C. IX, X, XI). (Abdülkerim Özaydın. Trc.). İstanbul: Bahar Yay.
• İbnü’l-Kalânisî. (1908). Zeylü Târihî Dımaşk. (H. F. Amedroz. Nşr.). Beyrut.
• İbnü’l-Mukaffa. (2018). İslâm Siyaset Üslubu. (Vecdi Akyüz. Trc.). İstanbul: Dergah Yay.
• Kaçın, B. (2017). Selçuklu Hatunları Büyük Selçuklu Devleti Hanedan Üyelerinin Siyasî Evlilikleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Kafesoğlu, İ. (1965). Büyük Selçuklu Veziri Nizâm'ül-Mülk'ün Eseri: Siyâsetnâme ve Türkçe Tercümesi, Türkiyat Mecmuası. XII: 231-256.
• Kafesoğlu, İ. (1970). Kutatgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri. İstanbul.
• Kafesoğlu, İ. (2014). Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kafesoğlu, İ. (2021). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kallek, C. (2003). Mâverdî. DİA. (C. XXVIII. s. 180-186). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Kara, S. (2007). Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: İz Yay.
• Kesik, M. (2015). Kutalmış’ın Büyük Selçuklu Tahtını Ele Geçirme Gayretleri, Türkiye Selçukluları Makaleler. (s. 1-14). İstanbul: Kriter Yay.
• Kesik, M. (2020). Büyük Selçuklu Devleti’nin Suriye Politikası ve Sonuçları, Ahmet Çaycı (ed.). I. Uluslararası Selçuklu Tarihi Coğrafyası Sempozyumu Bildiri Kitabı. (s. 391-411), Konya: NEÜ Yay.
• Kesik, M. (2014). Sultan Alp Arslan’ın Liderlik Vasıfları. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi. 4, 43-52.
• Kesik, M. (2021a). Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Kesik, M. (2021b). Selçukluların Muhteşem Sultanı Melikşah. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Klausner, C. L. (2019). Selçuklularda Vezirlik. (Mehmet Fatih Baş & Sinan Tarifci. Trc.). İstanbul: Kronik Kitap.
• Koca, S. (2007). Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın Suriye, Filistin Mısır Politikası ve Türkmen Beyi Atsız. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 22, 1-37.
• Köymen, M. A. (2016). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. (C. I-II-III). Ankara: TTK.
• Kuşcu, A. D. (2016). Selçuklu Devlet Yönetiminde Kadının Yeri ve Altuncan Hatun Örneği. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi. 1, 173-190.
• Lambton, A. K. S. (1968). The Internal Structure of the Saljuq Empire, J. A. Boyle. (ed.). The Cambridge History of Iran. (C. V, s. 203-282). Cambridge.
• Lewis, B. (1995). Haşişiler. (Ali Aktan Trc.). İstanbul: Beyan.
• Mackintosh-Smith, T. (2022). Araplar Kavimler, Kabileler ve Devletlerin Üç Bin Yıllık Tarihi. (Nurettin Elhüseyni. Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Mâverdî. (2019). Dürerü’s-Sülûk fî Siyâseti’l-Mülûk, Abdüsselam Arı (Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Merçil, E. (1992). Besâsîrî. DİA. (C. V, s. 528-529). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Merçil, E. (2014). Afganistan ve Hindistan’da Bir Türk Devleti Gazneliler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Merçil, E. (1989). Kirmân Selçukluları. Ankara: TTK.
• Merçil, E. (2015). Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Divanları). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Merçil, E. (2007). Selçuklularda Hükümdarlık Alametleri. Ankara: TTK.
• Merçil, E. (2021). Selçuklularda Vergiler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Mirhand. (2018). Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hunefâ. (Erkan Göksu. Trc.). Ankara: TTK.
• Muhammed el-Hüseynî el-Yezdî. (2020). el-Urâza fi’l-Hikâyeti’s-Selcukiyye. (Mehmet Çalışkan. Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Nâsır-ı Hüsrev. (2020). Sefernâme. (A. Naci Tokmak. Çev.). İstanbul: Demavend.
• Nizâmü’l-mülk. (2020). Siyâset-Nâme. (Mehmet Altay Köymen. Haz.). Ankara: TTK.
• Nüveyrî. (2004). Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. (Necib Mustafa Fevvaz, Hikmet Keşlî Fevvaz. Thk.). C. XXVI. Beyrut.
• Ocak, A. (2022). Selçukluların Dini Siyaseti 1040-1092. İstanbul: Kronik Kitap.
• Ormsby, E. (2019). Gazâlî İslam’ın Dirilişi. (İsmail Hakkı Yılmaz. Trc.). İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Özaydın, A. (2002). Kündürî. DİA. (C. XXVI, s. 554-555). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özaydın, A. (2018). Nizâmülmülk’ün Büyük Selçuklu İmparatorluğu’na Hizmetleri. SAD. 8, 1-32.
• Özaydın, A. (2001). Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Özaydın, A. (1990). Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi. Ankara: TTK.
• Özgüdenli, O. G. (1994). Sultan Sencer ve Kara-Hitaylar -Katavan Savaşı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi: İstanbul.
• Özgüdenli, O. G. (2017). Selçuklular, (C. I). İstanbul: İsam.
• Peacock, A. C. S. (2020). Büyük Selçuklu İmparatorluğu. (Özkan Akpınar. Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Peacock, A. C. S. (2017). Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu, (Zeynep Rona. Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Pedersen J. & Makdisi G., (t.y.). “Madrasa”, EI2. (C. V, s. 1123-1134).
• Pırlanta, İ. (2020). Ortaçağ İslam Dünyasında Şehir Eşkıyaları Ayyarlar. İstanbul: Hikmetevi Yay.
• Piyadeoğlu, C. (2018). Nizâmiye Medreselerinin Kuruluşu ve Önemi. SAD. 8, 129-140.
• Piyadeoğlu, C. (2013). Selçuklu Hanedanının Önemli Bir Mensubu İbrahim Yınal. Türkiyat Mecmuası. 23, 117-143.
• Piyadeoğlu, C. (2014). Selçukluların Kuruluş Hikayesi Çağrı Bey. İstanbul: Timaş Yay.
• Piyadeoğlu, C. (2019). Sultan Alp Arslan Fethin Babası. İstanbul: Kronik Kitap.
• Râvendî, (1999). Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, (C. I). (Ahmed Ateş. Çev.). Ankara: TTK.
• Sarıcı, B. N. (2022). Haçlıları Durduran Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan. İstanbul: Kronik Kitap.
• Sevim, A. & Merçil, E. (2014). Selçuklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Teşkilât ve Kültür. Ankara: TTK.
• Sevim, A. (2000). Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi. Ankara: TTK.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. (2013). Mirʾâtü’z-zamân fî târîḫi’l-aʿyân. (C. XVIII-XIX). (Muhammed Enes Elhin ve Kamil Muhammed el-Karat. Thk.). Beyrut.
• Sümer, F. (1986). Arslan el-Besasirî Abbâsî Halifesi el-Kâim Biemrillah ve Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Devrinde Mühim Roller Oynamış Bir Türk Kumandanı. Türk Dünyası Araştırmaları. 41, 101-114.
• Sümer, F. (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları. (C. II). İstanbul.
• Takkuş, S. (2020). Tarihi’s-Selâcika fî Horasân ve Îrân ve’l-Irâk. Lübnan.
• Tan, P. K. (2020). Irak Selçuklu Devleti’nde Yeni Bir Devri Başlatan Muharebe: Dinever (8 Receb 526 / 25 Mayıs 1132). 3. Uluslararası İnsan Çalışmaları Kongresi Tam Metinler Kitabı, (s. 314-323). Ankara.
• Taneri, A. (1967). Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Vezirlik. Tarih Araştırmaları Dergisi, V/8-9, 75-186.
• Turan, O. (2014a). Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Turan, O. (2014b). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Turan, O. (2010). Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Urfalı Mateos. (2019). Vekayinâme. (Hrant D. Andreasyan. Trc.). Ankara: TTK.
• Üçok, B. (2021). İslam Devletlerinde Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar. İstanbul: Kırmızı Kedi Yay.
• Ünal, S. (2014). Sultan Sencer Dönemi Münşeât Mecmuası (Atabetu’l-Ketebe), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi. Ankara.
• Weber, M. (2017). Meşru Egemenlik. (Latif Boyacı. Çev.). İstanbul: Yarın Yay.
• Yazıcı, T. (2006). Müntecebüddîn Bedî. DİA. (C. XXXII, s. 25). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yusuf Has Hacib. (2006). Kutadgu Bilig. (Reşit Rahmeti Arat. Çev.). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Zahîru’d-dîn Nîşâbûrî. (2018). Selçuknâme. (Ayşe Gül Fidan. Trc.). İstanbul: Kopernik Kitap.
• Zaman, M. Q. Wazīr, EI2. (C. XI: 185-197).
• Zekeriya el-Kazvinî. (2013). Asârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd. (Hamdullah es-Sâlim. Thk.). Beyrut.
• Zeydân, C. (2019). İslam Uygarlıkları Tarihi, (C. II). (Nejdet Gök. Çev.). İstanbul: İletişim Yay.