OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNA SAHİP 0-6 YAŞ ARASI ÇOCUKLARDA AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞI HİZMETLERİNİN PLANLANMASI: PRECEDE-PROCEED MODELİ KAPSAMINDA ÖNERİLER

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 3, 551 - 562, 30.12.2020

Merve Akbaş

Öz

Koruyucu ağız diş sağlığı hizmetlerine önem veren ve uygulayan ülkelerde, ağız diş sağlığının genel sağlığa olan etkileri olumlu yönde olmakla birlikte sağlık harcamalarında da azalma olduğu bilinmektedir. Yaygın nöro-gelişimsel bir bozukluk olarak ifade edilen Otizm Spektrum Bozukluğunda, otistik bireylerin ağız diş sağlığının korunması birincil derecede önem arz eden konulardandır. Bireyin güvenini, yaşam kalitesini ve sosyal ilişkilerini etkileyebilmektedir. Toplum sağlığını geliştirmek için özellikle gelişmiş ülkelerde kullanılan Precede-Proceed modeli olumlu yönde davranış değişikliği yaratmak için birçok faktörü dikkate alan makro modellerden biridir.
Derleme türünde yapılan bu çalışmada amaç, ülkemizde 0-6 yaş arası otistik çocuklarda ağız ve diş sağlığının korunması noktasında bir öneri model olarak tasarlanmıştır. Yabancı literatür incelendiğinde; toplum sağlığını geliştirmek adına bu modelin her alanda kullanıldığı; ancak ülkemizde çoğunlukla meme kanseri alanında sınırlı kaldığı belirlenmiştir. Sağlık hizmetlerinin ayrılmaz bir parçası olan ağız diş sağlığı hizmetlerinin, özel gereksinimli bu çocukların dahil edilerek sunulmasının sağlık yönetiminin en temel sorunlarından biri olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sağlık yönetimi, koruyucu sağlık hizmeti, otizm spektrum bozukluğu, 0-6 yaş, precede-proceed modeli

PLANNING ORAL AND DENTAL HEALTH SERVICES FOR CHILDREN BETWEEN 0-6 YEARS OLD WİTH AUTİSM SPECTRUM DISORDER: RECOMMENDATIONS UNDER THE PRECEDE-PROCEED MODEL

Öz

In countries that attach importance to and implement preventive oral health services, it is known that although the effects of oral and dental health on general health are positive, there is also a decrease in health expenditures. In Autism Spectrum Disorder, which is expressed as a common neuro-developmental disorder, the protection of oral and dental health of autistic individuals is of primary importance. It can affect the individual's trust, quality of life and social relationships. Precede-Proceed model, which is used especially in developed countries to improve public health, is one of the macro models that consider many factors to create positive behavioral change.
The aim of this review, which was conducted as a review, was designed as a proposal model for the protection of oral and dental health in autistic children aged 0-6 years in our country. When foreign literature is examined; this model is used in every field to improve public health; However, it has been determined that it is mostly limited in breast cancer in our country. Providing oral and dental health services, which are an integral part of health services, by including these children with special needs, is considered to be one of the most fundamental problems of health management.

Anahtar Kelimeler

Health management, , preventive health service, autism spectrum disorder, 0-6 ages, precede-proceed model

Kaynakça

• Alvarez, A. (1999). Addressing The Deficit: Developmentally Informed Psychotherapy With Passive, Uundrawn’ Children. In A. Alvarez& S. Reid (Eds.), Autism and Personality: 49-61. New York: Routledge.
• Baio, J. (2014). Developmental Disabilities Monitoring Network Surveillance Year 2010 Principal Investigators; Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Prevalence of autism spectrum disorder among children aged 8 years—Autism and develop mental disabilities monitoring network, 11 sites, United States, 2010. MMWR Surveill. Summ, 63: 1-21.
• Bıçak, N. (2009). Otizmli Çocukların Annelerinin Yaşadıklarının Belirlenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Abantİzzet Baysal Üniversitesi, Bolu.
• Bodur, Ş., Soysal, A. Ş., İşeri, E., ve Şenol, S. (2006). Otistik Bozukluğun Erken Belirtileri ve Tanısı. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, 13: 130-136.
• Carter, A. S., Gillham, J. E. Sparrow, S.S., and Volkmar, F. R. (1996). Adaptive Behavior In Autism. Mental Retadation, 5: 945-960.
• Cermak, SA., Curtin, C., Bandini, LG. (2010).Food Selectivity And Sensory Sensitivity In Children With Autism Spectrum Disorders. Am Diet Assoc. 110(2):238–246. doi: 10.1016/j.jada.2009.10.032. [PMC freearticle] [PubMed] [CrossRef] [Google Scholar]
• Christensen, D. L.,Baio, J., Braun, K. V. N., Bilder, D., Charles, J. and Constantino, J. N., et al. (2016). Prevalence And Characteristics Of Autism Spectrum Disorder Among Children Aged 8 Years – Autism And Developmental Disabilities Monitoring Network, 11 Sites, United States, 2012. MMWR Surveillance Summaries, 65(3):1– 23.
• Doğru, S.Y. ve Arslan, E. (2008). Engelli Çocuğu Olan Annelerin Sürekli Kaygı Düzeyi ile Durumluk Kaygı Düzeylerinin Karşılaştırılması. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19: 543-553.
• Çopuroğlu, C. ve Mengi, A. (2014) Toplumsal Dışlanma ve Otizm, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkishor Turkic Volume 9/5 Spri,. 607-626.
• Geller, L. (2008). The changing face of autism. V. Starsia ve R. Day Gore (Eds.), Edited by The Healing Project. Voices of Autism. The Healing Companion: Stories for Courage, Comfort and Strength. “Voices Of” Series Book No. 5 (ss.19- 27). NewYork: La Chance Publishing LLC.
• Green, L.W. (1998). Prevention and Health Education in Clinical, School and Community Settings, In: Maxcy- Rosenau-Last Public Health & Preventive Medicine, 14 th. Ed., Robert B. Wallace (Ed), Appleton&Lange A Simon&Schuster Company, Stamford, Connecticut.
• Hatfield, M., Falkmer M. Falkmer T. and Ciccarelli M. (2016) Evaluation of the effectiveness of an online transition planning program for adolescents on the autism spectrum: trial protocol Child Adolesc Psychiatry Ment Health, 10:48 DOI 10.1186/s13034-016-0137-0.
• Jaber, MA. (2011). Dental Caries Experience, Oral Health Status and Treatment Needs of Dental Patients With Autism.Appl Oral Sci. 19(3):212–217. doi: 10.1590/s1678-77572011000300006. [PMC freearticle] [PubMed] [CrossRef] [Google Scholar]
• Järbrink, K. (2007). The Economic Consequences Of Autistic Spectrum Disorder Among Children In a Swedish Municipality. Autism, 11(5): 453-463.
• Kandaş, G. (2019). Otizmli Çocuğa Sahip Annelerin Depresyon, Umutsuzluk ve Tükenmişlik Düzeylerinin Çocuğun Otizm Ağırlık Derecesine Göre Karşılaştırılması. Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Kanner, L. (1943). Autistic Disturbances Of Affective Contact. Nervous Child, 2: 217-250.
• Klein, U, Nowak A. Characteristics Of Patients With autistic Disorder (AD) Presenting For DentalTreatment: A Surrey and Chart Review. Spec Care Dent. 1999;19(5):200–207. doi: 10.1111/j.1754-4505.1999.tb01386.x.
• Kırcaali, İftar, G. (2012). Otizm spektrum bozukluğuna genel bakış. E. Tekin-İftar (Ed.). Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Çocuklar ve Eğitimleri (ss. 17-46). Ankara: Vize Yayıncılık.
• Lai, B., Milano, M., Roberts, MW. And Hooper SR. (2012). Unmet Dental Needs and Barriers to Dental Care Among ChildrenWith Autism Spectrum Disorders. Autism Dev Disord. 42(7):1294-303.
• Lyall, K., Croen, L., Daniels, J., et al. (2017). The Changing Epidemiology Of Autism Spectrum Disorders. Annu Rev Public Health, 38: 81–102.
• Lord, C., Elsabbagh, M. and Baird, G. , Vanderweele W. J. (2018). Autis Spectrum Disorder. Lancet 2018; 392: 508–20. http://dx.doi.org/10.1016/ S0140-6736(18):31129-2.
• Luscre, D.M. and Center DB.(1996). Procedures For Reducing Dental Fear in Children With Autism. Autism Dev Disord, 26(5):547–56.
• Medina, AC., Sogbe, R., Gómez-Rey, A.M. and Mata, M.(2003). Factitial Oral Lesions In An Autistic Paediatric Patient. In Paediatr Dent., 13:130–137. doi: 10.1046/j.1365-263X.2003.00440.x. [PubMed] [CrossRef] [Google Scholar]
• Monroy, PG, Da Fonseca MA. The Use Of BotulinumToxin a In The Treatment of Severe Bruxism In a Patient With Autism. Spec Care Dentist. 2006;26:37–39. doi: 10.1111/j.1754-4505.2006.tb01508.x. [PubMed] [CrossRef] [Google Scholar] Nagendra, J. and Jayachandra, S. (2012). Autism Spectrum Disorders: Dental Treatment Considerations. Int Dent Med Res. 5(2):118–121. [Google Scholar]
• Önol, S. Kırzıoğlu, Z. (2015). Otistik Bireylerde Ağız ve Diş Sağlığı. Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, Çocuk Özel Sayısı, 17-25.
• Özçivit Asfuroğlu, B., Fidan, S. T., ve Toklu, C. (2013). Bir olgu nedeniyle otistik bozuklukta eş hastalanım. 23. Ulusal Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kongresi’nde sunulan bildiri, Edirne.
• Özdemir, O., Diken, İ.H., Diken, O. ve Şekercioğlu, G. (2014). Otizm Davranış Kontrol Listesi (Autism Behavior Checklist-ABC) modifiye edilmiş Turkce versiyonu’nun gecerlik ve guvenirlik calışması: Pilot uygulama sonucları, International Journal of Early Child hood Special Education (INT-JECSE), 5: 168-186.
• Özeren, G. S. (2013). Otizm spektrum bozukluğu (OSB) ve hastalığa kanıt penceresinden bakış. Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 4: 57-63.
• Özusta, Ş. (1996).Otizm Tanı ve Ayırıcı Tanı Katkı Pediatri Dergisi, 5(17): 850-863.
• Özvarış, B.Ş. Sağlığı Geliştirme ve Sağlık Eğitimi. (2016). Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2. Baskı, Ankara.
• Sökmen, N. (2010). Otizm. Eğitimde Yansımalar, 27: 24-26.
• T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri Yıllığı, 2017. https://ohsad.org/wp-content/uploads/2018/12/28310saglik-istatistikleri-yilligi-2017pdf.pdf
• T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Müdürlüğü Otizm Spektrum Bozukluğu, 2017.
• Tramm, R., McCarthy, A., and Yates, P. (2012). Using the Precede-Proceed Model of health program planning in breast cancer nursing research. J Adv Nurs, 68(8):1870-80. doi:10.1111/j.1365-2648.2011.05888.x
• Türkiye İstatistik Kurumu, (Erişim tarihi: 30.05.2020). https://biruni.tuik.gov.tr/bolgeselistatistik/
• Türk Diş Hekimleri Birliği Yayınları, Türkiye’de Ağız Diş Sağlığı Hizmetlerinin Strateji Değerlendirmesi, 2014.
• Weil, TN., Inglehart, MR. (2010). Dental Education And Dentists’ Attitudes and Behavior Concerning Patients With Autism.Dent Educ,. 74(12): 1294–1307.
• Yosunkaya, E. (2013). Otizm Etyolojisinde Genetik ve Güncel Perspektif. İstanbul Tıp Fakültesi Dergisi, 76: 84-88.