Mitolojinin Mahiyeti Üzerine Kelami Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: Advanced Online Publication, 1114 - 1137

Hünkar Durmuş

https://doi.org/10.47994/usbad.1672927

Öz

Mitoloji, arkaik toplum insanının kendisi ve evrene dair anlam arayışının ürünü olan bir olgudur. Yapısı gereği şeylerin kökenini sorgular ve çoğu kez kutsalla ilişkilendirilir; bu nedenle mitler sıradan birer öykü değil, “kutsal ve yaşanmış” kabul edilen anlatılardır. Mitolojinin mahiyeti farklı biçimlerde yorumlanabilmekle birlikte, İslâmî literatürde çoğunlukla esâtir bağlamında ele alınmakta ve bilgi değeri bakımından pek itibar edilmemektedir. Bu çerçevede esâtîrü’l-evvelîn genellikle “eskilerin masalları/efsaneleri” diye çevrilmiş ve kimi yorumlarda “safsata” olarak değerlendirilmiştir. Destan, efsane ve masal ile ortaklıklar bulunsa da mitoloji türsel olarak ayrışmaktadır. Anlatı çoğu kez ilksel zamanda kurulmakta, köken ve düzeni açıklamakta; kutsal sayılması dolayısıyla ritüel ve toplumsal normlara temel oluşturmaktadır. Bu nedenle mitoloji, çalışma boyunca özgül bir tür olarak ele alınmakta; bu ayrımın dayanakları metin içinde irdelenmektedir. Çalışma, mitoloji ile diğer edebî/sözlü türler arasındaki ayrımları belirginleştirmeyi ve esâtir bağlamından hareketle özellikle İslâmî perspektifte mitolojinin mahiyetine ilişkin kavramsal bir çerçeve ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu doğrultuda, ortak temalar ve benzerlikler üzerinden bazı anlatıların tek ve aşkın Varlık tasavvuruyla ilişkilendirilebileceği; süreç içinde geçirdikleri dönüşümler sebebiyle vahyin tahrif edilmiş izleri olarak görülebileceği yönündeki ihtimal tartışılacaktır. Benzer anlatıların ilâhî kitaplarda yer alması, metinlerarası ortak öğeler (yaratılış, tufan, ahit, kurban), anlatının işlevi ve tarihî aktarım olasılığı gibi göstergeler üzerinden değerlendirme yapılacaktır. Çalışma, metin incelemesi, bağlam analizi ve karşılaştırmalı okuma adımlarını birlikte kullanmaktadır. Araştırmada birincil kaynaklar olarak klasik İslâmî literatürün yanı sıra edebiyat ve dinler tarihi alanındaki çalışmalar esas alınmakta; gerektiğinde ikincil kaynaklara da başvurulmaktadır. Çalışma, mitolojinin bütün yönlerini değil, diğer türlerle ilişkisini merkeze almakta ve tartışmayı bu çerçeveyle sınırlandırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Din , Mitoloji , Esâtir , Masal , Efsane

A Kalāmī Inquiry Into the Essence of Mythology

Öz

Mythology is a phenomenon arising from the archaic human quest for meaning about self and cosmos. By its nature, it probes the origins of things and is often linked to the sacred; therefore myths are not ordinary stories but narratives regarded as “sacred and lived.” Although the essence of mythology admits various interpretations, in Islamic literature it is mostly treated within the framework of asāṭīr and given little epistemic weight. In this context, asāṭīr al- awwalīn is generally rendered “the tales/legends of the ancients” and, in some readings, dismissed as “nonsense.” Although it shares features with epic, legend, and folktale, mythology remains a distinct genre. The narrative is often set in primordial time, explains origin and order, and—by virtue of sacrality—provides a basis for ritual and social norms. For this reason, throughout the study mythology is treated as a specific genre, and the grounds for this distinction are examined in the text. The study aims to clarify the differences between mythology and other literary/oral forms and, working from the discourse of asāṭīr, to propose a conceptual framework for the essence of mythology particularly from an Islamic perspective. In this respect, it will be discussed whether some narratives, through shared themes and similarities, can be associated with the conception of a single transcendent Being, and whether— given their historical transformations—they can be seen as distorted traces of revelation. The presence of similar narratives in the divine scriptures, intertextual common elements (creation, flood, covenant, sacrifice), narrative function, and the possibility of historical transmission will be taken as indicators. The study employs textual, contextual, and comparative analysis together. In the research, primary sources consist of classical Islamic literature as well as works in literature and the history of religions; secondary sources are also consulted when necessary. The study does not address all aspects of mythology but centers on its relation to other genres and confines the discussion to this framework. on its relation to other genres and confines the discussion within this framework.

Anahtar Kelimeler

Kalām , Religion , Mythology , Asatir , Folk Tale , Legend

Kaynakça

• Albayrak, A. (2017). “Mitolojinin Dini Hayattaki Yeri ve Önemi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/54, 957.
• Arpaguş, H. K. (2004). “Geleneksel Dinî Kültür Kaynaklarının Değerlendirilmesi ‘Hurafe Kültürü ve Mitoloji’ (Mitoloji ve Geleneksel Kültür Kaynaklarımız)”, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Türkiye 1. Dinî Yayınlar Kongresi Tebliğler- Müzakereler 31 Ekim 02 Kasım 2003 /Ankara/633, 196-197.
• Arslan, M. (2011). İslam kültüründe mitolojik tasavvurun imkânı ve sınırlı/sız/lıkları: Felsefe–Mitoloji–Din etkileşimi bağlamında Bilim, Ahlak ve Sanat Bağlamında Çağdaş İslam Algıları (26–28 Kasım/November 2010) (Cilt 1, ss. 83–95).
• Assmann, J. (2001). Kültürel bellek: Eski yüksek kültürlerde yazı, hatırlama ve politik kimlik (A. Tekin, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Aydın, M. (2010). Hinduizm. Ankara: Vadi Yayınları.
• Batuk, C. (2009). Mit, tarih ve gerçeklik sorunu üzerine notlar. Milel ve Nihal, 6(1), 27-53.
• Bayat, F. (2017). Mitolojiye giriş (6. basım). Ötüken Neşriyat.
• Begavî, E. M. M. el-H. b. M. el-F. (1420 H.). Meâlimü't-tenzîl fî tefsiri'l-Kur'ân / Tefsiru'l Begavî (A. el-Mehdî, Thk., 5 Cilt). Dâru'l İhyai't Turasi'l Arabi.
• Belhî, E. H. M. b. B. (1423 H.). Tefsiru Mukatil bin Süleyman (A. M. Şehata, Thk.). Dâru'l İhyai't Turasi'l Arabi.
• Black, J., & Green, A. (2012). Eski Mezopotamya simgeleri ve mitleri (Çev. E. Ermert). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bolle, K. W. (2005). Myth: An overview. In L. Jones (Ed.), Encyclopedia of religion (2. basım, 9, ss. 6359-6371). Macmillan Reference USA: Thomson Gale.
• Boratav, P. N. (1969). 100 soruda Türk halk edebiyatı. Gerçek Yayınevi.
• Cassirer, E. (1946). The myth of the state. Yale University Press.
• Malinowski, B. (2000). Büyü, bilim ve din (S. Özkal, Çev., 2. basım). Kabalcı Yayınevi.
• Bulfinch, T. (1913). Bulfinch's mythology. Printed in the United States of America.
• Demir, Ş. (2003). Mitoloji, Kur'an kıssaları ve tarihî gerçeklik. Beyan Yayınları.
• Demirel, H. (2015). Türk destanlarının ana unsurları. Ötüken Yayıncılık.
• Devellioğlu, F. (2005). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat (22. basım). Aydın Kitabevi.
• Eliade, M. (2018). Mitlerin özellikleri (S. Rifat, Çev., 3. basım). Alfa Yayınları.
• Eliade, M. (2017). Kutsal ve kutsal dışı (A. Berktay, Çev.). Alfa Yayınları.
• Erhat, A. (2012). Mitoloji sözlüğü. Remzi Kitabevi.
• Evkuran, M. (1997). Müslüman Kültürdeki Mitolojik Unsurlar, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gılgamış Destanı (S. Maden, Çev.). (2015). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gündüz, Ş. (2018). Mitoloji ile inanç arasında. Hikav Yayınları.
• Honko, L. (1972). The problem of defining myth. The Myth of the State, 6(Ocak), 1- 13. https://doi.org/10.30674/scripta.67066
• İbn Âşur, M. et-T. b. M. b. M. et-Tunisî. (1984). Tefsîrü’t-tahrîr ve’t-tenvîr (30 Cilt). Dâru't-Tunusiyye.
• İbn Fûrek, M. b. el-H. (2009). Tefsiru İbn Fûrek (A. A. Bendviş, Thk.). Câmiatü Ummü'l-Kurâ. (1430 H.)
• İbn Kuteybe ed-Dîneverî, E. M. A. b. M. (1978). Garîbü’l-Kurʾân (A. Sakar, Thk.). Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye. (1398 H.)
• İbn Manzûr, M. b. M. (1119). Lisânü’l-ʿArab (A. A. el-Kebîr, Nşr.). Dârü’l-Maârif.
• Kaberry, P. M. (1957). Myth and ritual: Some recent theories. Bulletin of the Institute of Classical Studies, 4(1), 42–54. https://doi.org/10.1111/j.2041-5370.1957.tb00578.x
• Kara, M. (2014). Kur'an kıssalarında konu ve kapsam merkezli bir analiz. İslamî İlimler Dergisi, 9(1), 69-102.
• Leeming, D. A. (2019). Dünya mitolojisi sözlüğü. Say Yayınları.
• Lincoln, B. (1999). Theorizing myth: Narrative, ideology, and scholarship. University of Chicago Press. Mâtürîdî, Ebû Mansûr. (1970). Kitâbü’t-Tevhîd (thk. Fethullah Huleyf). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Morford, M. P. O., & Lenardon, R. J. (2003). Classical mythology (7th ed.). Oxford University Press.
• Olender, M. (1998). Cennetin dilleri (N. Yılmaz, Çev.). Dost Yayınları.
• Pinch, G. (2016). Mısır mitolojisi (Ekin Duru, Çev.). Say Yayınları.
• Râzî, F. (1420 H.). Mefâtîhu'l-ğayb (3. basım). Dâru'l İhyai't Turasi'l Arabi.
• Sakaoğlu, S. (1976). 101 Anadolu efsanesi. Damla Yayınevi.
• Sarıçam, İ. (2012). Yahudilik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Smith, M. E. (2012). Aztekler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Taberî, M. b. C. (2000). Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân (A. M. Şakir, Thk.). Müessesetü'r Risâle. (1420 h.)
• Tahiroğlu, B., & Erdoğmuş, B. (2014). Roma Hukuku Dersleri. İstanbul: Der Yayınları.
• Taube, K. (2012). Aztek ve Maya mitleri (İ. Yılmaz, Çev.). Phonenix Yayınları.
• Tökel, D. A. (2016). Divan şiirinde şahıslar mitolojisi (2. basım). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları.
• Tökel, D. A. (2009). Kutsal metinleri anlamada mitolojinin rolü. Milel ve Nihal, 6(1), 165-193.
• Yazır, E. M. H. (1979). Hak dini Kur’an dili (3. basım, 10 Cilt). Eser Neşriyat ve Dağıtım.
• Web Siteleri
• Türkçe Kuran Mealleri. (t.y.). Nahl 16/24. Erişim: https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=16&ayet=24 (Erişim tarihi: 10 Ekim 2021)