TÜRKİYE-AVRUPA BİRLİĞİ (AB) İLİŞKİLERİNDE 1990'LI YILLARIN ANALİZİ

Yıl 2020, Sayı: 3, 26 - 56, 25.06.2020

Diğdem Soyaltın Colella

Öz

Avrupa’da bütünleşme süreci 1990’lı yıllarda önemli dönüm noktalarından geçmiştir. Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET)’nun kurulması ile başlayan bütünleşme süreci önce Avrupa Topluluğu daha sonra da Avrupa Birliği (AB) adı altında ülkeler arasında siyasi ve ekonomik iş birliğini teşvik etmiştir. AB, 1990’larda ulus-üstü özellikler taşıyan bir yapıya dönüşmüştür. Bu derinleşme adımlarını Merkez ve Doğu Avrupa Ülkeleri’nin genişleme sürecine dahil olmaları takip etmiştir. Bu genişleme sürecinde aday ülkelerin siyasi koşullarından dolayı AB, adaylık koşullarını yeniden düzenleme ve koşulluluk mekanizması ile daha kapsamlı bir demokratikleştirme politikası oluşturma yoluna gitmiştir. AB, 1990’lı yıllarda hem genişleme hem derinleşme ile uğraşırken, Türkiye 1980 askeri darbesi sonrası siyasi istikrarın sağlanması ve demokrasinin tesis edilmesi için adımlar atmakla meşgul olmuştur. Türkiye’de koalisyon hükümetleri, siyasi ve ekonomik istikrasızlıklar ile birlikte anılan 1990’lar AB’nin Türkiye’de siyasi açıdan radikal demokratik değişikliklere yol açacak kadar derin, kesin ve güçlü bir etki yaratmasını önlemiştir. Bu nedenle Türkiye’de AB’nin demokratik etkisini ele alan çalışmalar genelde 1999’da adaylık statüsünün kazanılmasından sonraki döneme odaklanmıştır. Literatürdeki bu boşluğu doldurmayı amaçlayan bu çalışma Türkiye’nin AET ile 1963’te imzaladığı Katılım Ortaklığı Antlaşması ile kurumsal bir kimliğe bürünen ilişkilerin 1990’lı yıllar boyunca geçirdiği sürece odaklanmış, 1990’lı yılların AB-Türkiye ilişkilerinin gelişimine olan etkilerini incelemiştir. Bulgular göstermektedir ki 1990’lı yıllarda taraflar arasında Gümrük Birliği ile geliştirilen ticari ilişkiler siyasi bağların gelişmesi için bir altyapı oluşturmuş, taraflar arsında sosyalizasyonu sağlamıştır. Daha da önemlisi 1990'lı yıllarda Türkiye’de yaşanan politik ve ekonomik istikrarsızlıklar AB adaylık statüsünün alınması için gerekli olacak demokratik zeminin oluşmasını sağlamış, siyasi aktörler için bir ders çıkarma ve öğrenme sürecine dönüşmüştür. Bu öğrenme sürecinin verdiği ivmeye demokratik koşulluluğun güçlü etkisi de eklenince Türkiye’de adaylık statüsünün kazanıldığı yıl olan 1999’dan 2000’lerin ortasına kadar ile çok kapsamlı reformlar yapılabilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Avrupa Birliği, demokratik koşulluluk, Gümrük Briliği, 1990lar, ders çıkarma

THE ANALYSIS OF THE 1990S IN THE TURKEY-EUROPEAN UNION (EU) RELATIONS

Öz

The integration process in Europe has gone through important milestones in the 1990s. Started with the establishment of European Economic Community (EEC), the integration process promoted economic and political cooperation between the member countries first under the name of European Community and then the European Union (EU). The EU had turned into a political structure with supranational features in the 1990s. The deepening initiatives were coupled with widening of the EU with the membership applications of Central and Eastern European Countries (CEECs). Given the political condition in the CEECs countries, the EU revised the accession conditions and opted for a more comprehensive policy of conditionality to promote democratisation in the candidate countries. The democratic conditionality tuned out to be the main mechanism of the democratic transformation in the CEECs. While the EU was dealing with widening and deepening at the same time in the 1990s, Turkey was occupied with taking steps to ensure political stability and re-establish democracy after the 1980 coup d’etat. The coalition governments, political and economic stabilities of the 1990s prevented the EU to have a deep and strong democratic impact in Turkey. With the candidacy status in 1999, Turkey became subjected to the conditionality/compliance principle of the EU. Similar to the CEECs, the conditional incentives offered by the EU promoted democratic reforms in Turkey. Yet, the literature focusing on the democratisation in Turkey largely focused on the period after Turkey gained accession status from the EU in 1999 without paying enough attention to the lessons learnt in the 1990s. Aiming to fill this gap in the literature, this study focuses on the period of 1990s in the Turkey-EU relations and examines the impact of lessons learnt for the democratisation process in Turkey. Turkey-EU relations gained an official status with the signature of Association Agreement with the EEC in 1963 which envisaged establishing a Customs Union by 1996. The empirical evidence shows that the Customs Union did not only contributed development of trade between Turkey and the EU countries but also provided an institutional foundation for the political relations. Moreover, as Turkish officials started to attend meetings in Brussel, socialize and exchanged ideas with their counterparts, a “we-feeling” emerged which promoted cooperation between two parties. More importantly, the political and economic crises in the 1990s laid the democratic foundations for the process that brought candidate country status to Turkey and gave lessons to domestic actors. The momentum created by this learning process was accompanied by the strong impact of democratic conditionality and pushed Turkish government into democratic reforms in the early 2000s.

Anahtar Kelimeler

Turkey, European Union, democratic conditionality, Customs Union, 1990s, lesson drawing

Kaynakça

• AK Parti (2002) 58. Hükümet Programı. 18.07.2019 tarihinde https://www.akparti.org.tr/upload/documents/58inci-hukumet-programi.pdf adresinden alındı.
• Ahmad, F. (1993) The Making of Modern Turkey. New York: Routledge,
• Ankara Anlaşması (1963) 11.08.2018 tarihinde http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ile-avrupa-ekonomik-toplulugu-arasinda-bir-ortaklik-yaratan-anlasma-_ankara-anlasmasi_-12-eylul-1963-.tr.mfa adresinden ulaşılmıştır.
• Avrupa Konseyi (1981) Parlamenterler Meclisi, Türkiye’deki Durum Hakkında Rapor, Order 395. 02.08.2019 tarihinde http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewPDF.asp?FileID=13601&lang=en adresinden alındı.
• Avrupa Birliği Bakanlığı (2005) Avrupa Birliği’nin Genişlemesinin Ardından Türkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluğu Arasında Bir Ortaklık Yaratan Anlaşmaya Ek Protokol. Ankara, 2005. 09.09.2018 http://ab.gov.tr/files/ardb/ek_ protokol.pd adresinden ulaşılmıştır
• Avrupa Birliği Konseyi (1999) Avrupa Devlet ve Hükümet Başkanları, Helsinki Zirve Sonuç Bildirisi, Madde 12. Aralık 1999. 22.09. 2018 tarihinde http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/ACFA4C.htm adresinden ulaşılmıştır.
• Avrupa Birliği Konseyi (2002) Avrupa Devlet ve Hükümet Başkanları, Kopenhang Zirve Sonuç Bildirisi, 12-12 Aralık 2002, N4000/02, 20.08.2019 tarihinde http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/73842.pdf adresinden ulaşılmıştır.
• Avrupa Birliği Konseyi (2004) 16-17 Aralık 2004 tarihli Avrupa Konseyi Lüksemburg Zirvesi Başkanlık Sonuç Bildirgesi. 19.10.2018 tarihinde https://www.ab.gov.tr/files/_files/Zirve_Bildirileri/PresConc_17122004.pdf adresinden ulaşılmıştır
• Aydin, M. (1999) Determinants of Turkish foreign policy: historical framework and traditional inputs. Middle Eastern Studies, 35 (4): 152-86
• Aydın-Düzgit, S. (2008) Seeking Kant in the EU’s relations with Turkey. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etütler Vakfı (TESEV) Yayınları
• Balkır, C. ve Williams, A. M. (der.) (1993). Turkey and EC, London ve New York: Pinter Publishers Ltd.
• Balkır, C. ve Soyaltın, D. (2018) Avrupalılaşma: Tarihçe, Kuram, Kavram ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Baykal, S. ve Arat, T. (2002).1990-2001: AB’yle İlişkileri. Oran, B. (der).Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar (Cilt II), içinde (ss.326-365) İstanbul: İletişim Yayınları
• Baykal, S. (2013) AB Hukukunun Temel İlkeleri Çerçevesinde AB’ye Katılım”, Ankara Avrupa Çalısmaları Dergisi, 12(1):1-30. Bayramoğlu, A. (2018) 28 Şubat: Bir Müdahelenin Güncesi, 3. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları,
• Birand, M.A (2005) Türkiye’nin Büyük Avrupa Kavgası (1959-2004). 11. Baskı, İstanbul: Doğan Kitap
• Birand, M. A. (1996) Türkiye’nin Ortak Pazar Macerası, 2. Baskı, İstanbul: Milliyet Yayınları
• Bozkurt, V. (2001) Avrupa Birliği ve Türkiye Siyasal Kurumlar, Çıkar Grupları, Kamuoyu, Ortaklık Belgeleri, Vipaş Yayınları, Istanbul, 2001
• Börzel, T. A. ve Soyaltin, D (2012). “Europeanization in Turkey. Stretching a Concept to its Limits?” KFG Working Papers, 36, Research College “The Transformative Power of Europe.” Freie Universität Berlin.
• Börzel, T. ve Risse, T. (2009) Venus Approaching Mars? The European Union's Approaches to Democracy Promotion im Comparative Perspective A Magen, M McFaul ve T. Risse (der.) Democracy Promotion in the US and the EU Compared içinde (ss.34-60) Houndmills:Palgrave Macmillan
• Buğra, A. ve Savaşkan, O. (2014) Türkiye’de Yeni Kapitalizm: Siyaset, Din ve İş Dünyası. İstanbul:İletişim Yayınları
• Cem, İ. (2005) Avrupa’nın Birliği ve Türkiye. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları
• Çarkoğlu, A.ve Kalaycıoğlu, E. (2007) Turkish Democracy Today: Elections, Protest and Stability in an Islamic Society. London:I. B. Tauris
• Çınar, M. ve Duran, B. (2008) The specific evolution of contemporary political Islam Turkey and its difference. Cizre, Ü.(der.) Secular and Islamic Politics in Turkey: The Making of the Justice and Development Party içinde (ss. 17-41) New York, NY: Routledge
• Dağı, İ. (2006) The Justice and Development Party: Identity, politics, and human rights discourse in the search for security and legitimacy. Yavuz, H. (der.) The Emergence of a New Turkey Democracy and the AK Parti içinde (ss. 88–107). Salt Lake City: University of Utah Press
• Dağı, İ. (1996) Democratic Transition in Turkey, 1980-83: The Impact of European Diplomacy. Middle Eastern Studies 32(2):124-141
• Dünya Bankası (2014) AB-Türkiye Gümrük Birliği Değerlendirmesi.
• Elbasani, A ve Soyaltin-Colella, D. (2019) How to Seize the State and Get Away with It! Controlled Judiciary and impunity of Corruption under the Guise of EU Conditionality. Konferans Tebliği, APSA, 1 Eylül 2019, Washington
• Eralp, A. (1993) Turkey and the EC in the Changing Post-War International System. Balkır, C. ve Williams, A.M. (der.) Turkey and Europe içinde (ss.24-44).London:Pinter Publishers
• Erdenir, B. (2012) Türkiye’nin Siyasi Reform Sürecinde Avrupa Birliği’nin Demokratik Koşulluluğu. Amne İdaresi Dergisi 45 (4): 95-117
• Erdem, G. (2015) 12 Eylül Darbesi’nin Türkiye’nin Avrupa ile İlişkilerine Etkileri: Avrupa Topluluğu ve Avrupa Konseyi’yle İlişkiler. Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi 4(1):.29-64
• Erhan, Ç. ve Arat, T. (2001) AT’yle İlişkiler. Oran, B. (ed.) Türk Dış Politikası içinde (ss.83-101), İstanbul: İletişim Yayınları
• Faucompret, E. ve Konings, J. (2008) Turkish Accession to the EU: Satisfying the Copenhagen Criteria. New York: Routledge, 2008.
• Göcen, S. (2017) Türkiye’nin 1990-2015 Dönemindeki Ekonomik Performansı Üzerine Bir Değerlendirme. Marmara İktisat Dergisi 1(1): 61-76
• Grabbe, H. (2002) EU Conditionality and the Acquis Communautaire. International Political Science Review 23(2):249-268
• Grabbe, H. (2006) The EU’s Transformative Power: Europeanization through Conditionality in Central and Eastern Europe. New York: Palgrave Macmillan
• Griffiths, R. T. ve Özdemir, D. (der.) (2004) Turkey and EU Enlargement: Process of Incorporation. İstanbul:İstanbul Bilgi University Press
• Hale W. ve Özbudun, E. (2010) Islamism, Democracy and Liberalism in Turkey: The Rise of the AKP. London and New York: Routledge
• Huntington, S. P. (2001) Democracy’s Third Wave”, Diamond, L. ve Plattner, M. F.(der) The Global Resurgence of Democracie içinde (ss.3-25) Baltimore: Johns Hopkins University Press
• Kaliber, A. (2014) Europeanization in Turkey: In Search of a New Paradigm of Modernization”, Journal of Balkan and Near Eastern Studies 16(1):30-46
• Karluk, R. (1997) Gümrük Birliği Dönemecinde Türkiye. Ankara: Turhan Kitapevi
• Kaya, A. ve Tecmen, A. (2011) Turkish Modernity: A Continuous Journey of Europeanisation. Ichijo, A. (der.) Europe, Nations and Modernity içinde (ss.13-36) New York: Palgrave
• Kelemen R. Daniel ve Blauberger, M. (2016) Introducing the debate: European Union safeguards against member states’ democratic backsliding. Journal of European Public Policy, 24(3):317-320 Kirişçi, K. (2011) Reforming Turkey’s Asylum Policy: Is it Europeanization, UNHCR-ization or ECHR-ization?”, Konferans Tebliği, KFG Conference on “Faraway, So Close? Paper for Reaching beyond the Pro/Contra Controversy on Turkey’s EU Accession,” 2-4 Haziran, İstanbul, Türkiye
• Kubicek, P. J. (der.) (2003) The European Union and Democratization. London, New York: Routledge
• Külahcı, E. (2005) EU Political Conditionality and parties in goverment: Human Rights and Quest for Turkish Transformation. Journal of Southern Europe and Balkans 7(3):387-402
• Milliyet (2010) 26 Yılın Kanlı Bilançosu, 24.06.2010. 14.10.2019 tarihinde http://www.milliyet.com.tr/26-yilin-kanli-bilancosu-gundem-1254711/ adresinden ulaşılmıştır
• Milliyet (1997) 1 dakika için referandum,19.02.1997. 19.08.2018 tarihinde http://www.milliyet.com.tr/1997/02/19/haber/bir.html adresinden ulaşılmıştır.
• Milliyet (1987) AET’ye Halktan da Evet,16.04.1987. 20.09.2018 tarihinde http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Arsiv/1987/04/16 adresinden ulaşılmıştır.
• Müftüler Baç, M. (2005) Turkey’s Political Reforms and Impact of European Union. South European Society and Politics 10(1):16-30
• Öniş, Z. (2010) Crises and Transformation in Turkish Political Economy. Turkish Policy Quarterly, 9(3):45-61.
• Öniş, Z. (2006) Turkey's encounters with the new Europe: multiple transformations, inherent dilemmas and the challenges ahead. Journal of Southern Europe and the Balkans 8(3):279-98
• Öniş, Z. (2003) Domestic Politics, International Norms and Challenges to the State:Turkey and EU Relations in Post-Helsinki Era. Turkish Studies 4(1): 9-34
• Park, B. (2007) Turkey and the Eternal Question of Being or Becoming European. Flockart, T. (der.) Socializing Democratic Norms: The Role of International Organizations for the Construction of Europe içinde (ss.232-248) New York: Palgrave
• Phinnemore, D. ve Chiva, C. (der.) (2011) The European Union’s 2007 Enlargement. London: Routledge
• Pridham, G. (2005) Designing Democracy: EU Enlargement and Regime Change in Post-Communist Europe. Basingstoke, New York: Palgrave Macmillan
• Rumelili, B. (2008) Negotiating Europe: EU-Turkey Relations from an Identity Perspective. Insight Turkey 10(1):97-110
• San, B. (1996) The Council of Europe and Forceful Suspension of Democracy in Its Member States. TODAEI, 17:15-42
• Schimmelfennig, F. (2008) EU political accession conditionality after the 2004 enlargement: consistency and effectivenessç Journal of European Public Policy 15(6):918-937.
• Schimmelfennig F. (2009) Entrapped again: The way to EU membership negotiations with Turkey. International Politics 46:413-431.
• Schimmelfennig, F. ve Sedelmeier, U. (2004) Governance by Conditionality: EU Rule Transfer to the Candidate Countries of Central and Eastern Europe. Journal of European Public Policy 11(4):661-79.
• Schimmelfennig, F. ve Sedelmeier, U. (2005) The Europeanisation of Central and Eastern Europe. Ithaca and London: Cornell University Press
• Schimmelfennig, F. ve Sedelmeier, U. (2019) The Europeanization of Eastern Europe: the external incentives model revisited, Journal of European Public Policy, DOI: 10.1080/13501763.2019.1617333
• Sedelmeier, U. (2017) ‘Political safeguards against democratic backsliding in the EU: the limits of material sanctions and the scope of social pressure’ Journal of European Public Policy, 24 (3): 337-351
• Smith, K. (2005) The outsiders: the European Neighbourhood policy. International Affairs 81:757-73.
• Soyaltın, D. (2015). Avrupa’ da Birlik ve Bütünleşme Hareketlerinin Tarihi ve Kuramsal Arkaplanı. Dinç, C. (der.) Avrupa ve Avrupa Birliği: Teori, Güncel İç Gelismeler ve Dış İlişkiler içinde (ss.11-35) Ankara: Savaş Kitap Soyaltin, D. (2017) Public sector reforms to fight corruption in Turkey: A case of failed Europeanization? Turkish Studies 18(3):439-458. Soyaltin Colella, D. (2019) Undemocratic Change in Turkey: When Does the Counil of Monitoring Backfire?Konferans Tebliği CEEISA-ISA, Belgrad 17-19 Eylül 2019
• Soyaltin Colella, D (2019a) Old Wine in New Bottles? Corruption and Neo-patrimonial Statehood in Turkey. Kubbe, I. ve Varraich, A. (der.) Corruption and Informal Practices in the Middle East and North Africa içinde (ss.120-134) New York: Routledge
• Soysal, İ. (1999) Avrupa Konseyi ve Türkiye,” Çağdaş Türk Diplomasisi 200 Yıllık Süre. Ankara: TTK Yayınları
• Uğur, M. (1999) The European Union and Turkey: An Anchor/Credibility Dilemma, Aldershot: Ashgate
• Ulusoy, K. (2005) Turkey’s Reform Effort Reconsidered 1987-2004. European University Institute, Working Papers, RSCAS no.28
• Usul, A. R. (2008) Avrupa Birliği’nin Demokrasi/Siyasi Şartlılığında Çekme-İtme Dengesi ve Bu Dengenin Bozulması. Uluslararası İlişkiler, 5(17):105-125
• Tugal, C. (2019) Pasif Devrim: İslami Muhalefetin Düzenle Bütünleşmesi, 4. Baskı, Istanbul: Koç Üniversitesi Yayınları
• Wassenberg, B. (2013) History of the Council of Europe. Strasbourg: Council of Europe Publications