Demography and Migration in İstanbul 1840-1843; An Analysis Essay On Monthly Population Reports of İstanbul

Yıl 2022, Sayı: 15, 243 - 268, 30.12.2022

Yunus Emre Çakır

https://doi.org/10.32739/uskudarsbd.8.15.113

Öz

This article deals with the monthly population reports in order to describe the demographic view of Istanbul soon after the proclamation of the Edict of Tanzimat. Monthly population reports, in the simplest terms, were the jurnals that present the birth, death, incoming and outgoing migration (transported population) of the population and the amounts of subjects and foreigners visiting Istanbul as guests. The data presented by the reports on the population of Istanbul, including Bilâd-ı Selâse (Eyüp, Galata and Üsküdar), which consists of Muslim, Greek, Armenian, Catholic, Jewish and Gypsy elements, were analyzed according to various parameters. Various inferences have been made on issues such as the distribution of the population of Istanbul according to religious communities/nations, arithmetic increase/decrease trends, adult/child mortality rates, geographical mobility and migration. Findings on geographical mobility were shared, based on the data on immigration (transfer of population) and arrivals/departures between Istanbul and the provinces in the reports. As a result of the study, it has been concluded that the population of Istanbul exhibits negative natural growth characteristics, so qualified immigration from the provinces was needed in order to keep its population and labour force dynamics. According to the average of all reports, the Muslim population, which constitutes 46,5% of the total Istanbul population, had the lowest birth rate and the lowest male birth rate per adult male. In addition, based on the report, an attempt was made to calculate the total population of Istanbul.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, İstanbul Population, Census, Historical Demography, Murur Tezkeresi, Istanbul Public Security

İstanbul’da Demografi ve Göç 1840-1842; İstanbul’un Aylık Nüfus Raporları Üzerine Bir Analiz Denemesi

Öz

Bu makale Tanzimat Fermanı’nın okunmasından hemen sonra İstanbul’un demografik görünümünü tasvir etmek amacıyla aylık nüfus raporlarını ele almaktadır. Aylık nüfus raporları en sade anlatımla, doğum, ölüm, gelen ve giden göç (nakl-i nüfus) ile İstanbul’u misafir olarak ziyaret eden tebaa ve yabancıların miktarları gibi nüfus üzerinde meydana gelen değişimleri sunan jurnallerdir. Müslüman, Rum, Ermeni, Katolik, Yahudi ve Roman unsurlardan oluşan Bilâd-ı Selâse (Eyüp, Galata ve Üsküdar) de dâhil olmak üzere İstanbul nüfusu hakkında raporların sunmuş olduğu veriler çeşitli parametrelere göre analiz edilmiştir. İstanbul nüfusunun dinî cemaat/milletlere göre dağılımı, aritmetik artış/düşüş eğilimleri, yetişkin/çocuk ölüm oranları, coğrafi hareketlilik ve göç gibi konularda çeşitli çıkarımlar yapılmıştır. İstanbul ve taşra arasındaki göç (nakl-i nüfus) ve misafirlik kapsamında değerlendirilen geliş/gidişlere dair veriler üzerinden coğrafi hareketliliğe dair tespit edilen bazı bulgular paylaşılmıştır. Çalışma sonucunda İstanbul nüfusunun negatif doğal büyüme özelliği sergilediği dolayısıyla nüfusunu ve işgücünü dinamik tutabilmek adına taşradan alınacak nitelikli göçe muhtaç olunduğu sonucuna varılmıştır. Tüm raporların ortalamasına göre toplam İstanbul nüfusunun %46,5’ini oluşturan Müslüman nüfusun en az doğum ve yetişkin erkek başına en az oğlan çocuğu oranına sahip olduğu görülmüştür. Ayrıca rapordan hareketle İstanbul’un toplam nüfusunu hesaplama girişiminde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, İstanbul nüfusu, Nüfus sayımı, Tarihi Demografi, Mürur tezkeresi, İstanbul asayişi

Kaynakça

• Akyıldız, Ali. “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilâtının Kuruluşu ve Gelişimine Genel Bir Bakış,” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 14, (2006): 11–30.
• Başaran, Betül. “İstanbul Kefalet ve Teftiş Defterleri”, Büyük İstanbul Tarihi, c. 4, ed. Coşkun Yılmaz, 584–587. İstanbul: İSAM, 2015.
• Çadırcı, Musa. “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine Bir İnceleme,” Belleten XXXIV no. 135, (1970): 409–420.
• Çakır, Yunus Emre. “Tarih Kaynağı Olarak Jurnal Defteri ve Çankırı Jurnal Defterlerinin Değerlendirilmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Çankırı Karatekin Üniversitesi, 2017.
• Çapar, Ali. “Osmanlı Devletinde Çocukluk: Kaynaklar, Metot, Tarihsel ve Disiplinlerarası Perspektifler,” Tarihyazımı, 3 no. 1 (2021): 44–68.
• İpşirli, Mehmet. “Cer,” İslam Ansiklopedisi. Cilt:7, 388-389. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Karpat, Kemal. Osmanlı Nüfusu 1830-1914. Çeviren Bahar Tırnakçı, İstanbul: Timaş, 2010.
• Kırlı, Cengiz. “Devlet ve İstatistik: Esnaf Kefalet Defterleri Işığında III. Selim İktidarı”, içinde “Nizam-ı Kadim”den “Nizam-ı Cedid”e III. Selim ve İktidarı, ed. Seyfi Kenan, 183–212. İstanbul: İSAM, 2010.
• Özekmekçi, Mustafa Mesut. “İlk Osmanlı nüfus sayımları (1830-1850) ve İngiltere, ABD nüfus sayımları ile mukayesesi.” Doktora Tezi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi 2020.
• Saito, Osamu. “Historical Demography: Achievements and Prospects,” Population Studies 50, no.3 (1996), 537–553. https://doi.org/10.1080/0032472031000149606.
• Samastı, Fatmanur. “History of Identification in the Ottoman Lands: From the Security of the Person to the Security of the State: Implementation of Mürûr Tezkeresi in the Nineteenth Century.” Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2010.
• Shaw, Stanford J., “The Ottoman Census System and Population, 1831-1914,”, International Journal of Middle East Studies 9 (1978): 325 – 338. https://doi.org/10.1017/S0020743800033602.
• Somel, Selçuk Akşin. “Vak‘a-i Hayriyye Sonrasında İstanbul’un Sosyal Yapısının Ana Hatlarına Dair Yeni Bazı Veriler: 1830-31 Devresine Ait İstanbul Nüfus Sayımı Hulasa Pusulası,” Osmanlı Araştırmaları 56 (2020): 143–224. https://doi.org/10.18589/oa.862790.
• Toprak, Zafer. “Nüfus,” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 6, 108–111. İstanbul: Tarih Vakfı, 1994.
• Turna, Nalan. “Osmanlı İstanbulu’nda İç Pasaport: Mürûr Tezkeresi”, II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (27-29 Mayıs 2014) Bildirileri Kitabı, ed. F. M. Emecen, A. Akyıldız, E. S. Gürkan, 389–403. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2014.
• Turna, Nalan. 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Osmanlı Topraklarında: Seyahat, Göç ve Asayiş Belgeleri: Mürûr Tezkereleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2013.
• Türkoğlu, Ömer. 19.Yüzyıla Ait Bir İhtisab Defteri Değerlendirmesi-Osmanlı İhtisab Uygulaması. İstanbul: Okur Akademi, 2020.
• Wrigley, E., Davies, R., Oeppen, J., & Schofield, R. English Population History from Family Reconstitution 1580–1837. Cambridge: Cambridge University Press. 1997.
• Yağcı, Zübeyde Güneş. “Osmanlı Toplumunda Mahallenin Dışındakiler: Bekâr Odaları ve Bekârlar,” Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 10, no. 19 (2015): 65–85.