Policies and Practices Supporting Budget Literacy: The Role of Civil Society Organizations

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 1, 118 - 138, 24.03.2025

Merve Beydemir

https://doi.org/10.70101/ussmad.1631313

Öz

Civil society organizations, representing the organized interests of citizens, are key players in promoting budget transparency, accountability, and participation by monitoring public expenditures. For effective budgeting and the meaningful exercise of budgetary rights, citizen/stakeholder participation and the enhancement of stakeholders' budget knowledge are crucial. In this process, CSOs have a significant role. They engage in activities aimed at improving budget literacy among individuals through various means, including budget advocacy, independent analyses, training and awareness programs, monitoring public spending, and developing mechanisms for citizen participation. The purpose of this study is to examine the role of CSOs in enhancing budget literacy from both theoretical and practical perspectives. Utilizing the document review method, the study draws on academic articles, budget monitoring reports, budget analysis reports, and guides published by CSOs. The role of CSOs in improving budget literacy has been analyzed from the perspective of Türkiye and various international practices. The findings indicate that CSOs play a critical role in increasing citizen engagement and improving budget literacy by enhancing transparency and budget performance in budgeting processes. However, to overcome challenges such as insufficient technical capacity and financial constraints, it is recommended to strengthen institutional and financial capacities, enhance budget monitoring mechanisms, and increase Public-CSO collaboration.

Anahtar Kelimeler

Budget literacy, civil society organizations, budget advocacy, transparency, accountability

Bütçe Okuryazarlığını Destekleyen Politikalar ve Uygulamalar: Sivil Toplum Kuruluşlarının Rolü

Öz

Vatandaşların örgütlü halini temsil eden sivil toplum kuruluşları, kamu harcamalarını izleyerek bütçe şeffaflığını, hesap verebilirliği ve katılımcılığı teşvik eden önemli aktörlerdir. Bütçeleme sürecinde etkinliğin sağlanabilmesi ve bütçe hakkının anlam ifade edebilmesi için vatandaş/paydaş katılımı ve paydaşların bütçe bilgi düzeylerinin arttırılması gerekmektedir. Bu süreçte STK’lar önemli bir görevi üstlenmektedir. Bütçe savunuculuğu, bağımsız analizler, eğitim ve bilinçlendirme programları, kamu harcamalarının izlenmesi ve vatandaş katılım mekanizmalarının geliştirilmesi gibi çeşitli yöntemler aracılığıyla bireylerin bütçe okuryazarlığını geliştirmeye yönelik faaliyetlerde bulunmaktadır. Bu bağlamda çalışmanın amacı; bütçe okuryazarlığının geliştirilmesinde STK’ların rolünü teorik ve uygulamalı boyutta ele almaktır. Çalışma kapsamında doküman inceleme yöntemi kullanılarak akademik makaleler, bütçe izleme raporları, bütçe analiz raporları ve STK’lar tarafından yayınlanan kılavuzlardan yararlanılmıştır. STK’ların bütçe okuryazarlığının geliştirilmesi üzerindeki rolü Türkiye ve çeşitli ülke uygulamaları perspektifinde incelenmiştir. Araştırmadan elde edilen bulgular, STK’ların bütçe süreçlerinde şeffaflığı ve bütçe performansını iyileştirerek, vatandaş katılımını artırmada ve bütçe okuryazarlığını geliştirmede kritik bir rol oynadığını ortaya koymaktadır. Ancak teknik kapasite yetersizliği ve finansal kısıtlar gibi engellerin aşılabilmesi için kurumsal ve mali kapasitelerinin güçlendirilmesi, bütçe izleme mekanizmalarının daha etkin hale getirilmesi ve Kamu-STK iş birliğinin artırılması önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bütçe okuryazarlığı, sivil toplum kuruluşları, bütçe savunuculuğu, şeffaflık, hesap verebilirlik

Kaynakça

• Aktan, C. C., & Çoban, H. (2006). Kamu Sektöründe İyi Yönetim İlkeleri. İçinde C. C. Aktan (Ed.), Kamu Mali Yönetiminde Stratejik Planlama ve Performans Esaslı Bütçeleme (ss.13-45). Seçkin Yayıncılık.
• Aleksandrova, A., & Ismailov, T. (2021). Improving Financial Literacy as a Prerequisite for Increasing Fiscal Capacity: The Bulgarian Case. ADVED 2021-7th International Conference on Advances in Education.
• Bakırtaş, D.&Atılgan-Yaşa, A. (2020). Vergi Okuryazarlık Düzeyinin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma: Salihli Belediyesi Örneği. Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 13(4), 741-757. https://doi.org/10.25287/ohuiibf.719874
• Barut, M. E.&Türkal, H. (2024). Bütçe Bilinci ve Bütçe Bilincinin Artışında Etkili Olan Faktörlere Kuramsal Bir Bakış. Uluslararası Yönetim Akademisi Dergisi. 7(4), 1051-1073. https://doi.org/10.33712/mana.1517323
• Berner, M.M., Amos, J. M., & Morse, R. S. (2011). What Constitutes Effective Citizen Participation in Local Government? Views from City Stakeholders. Public Administration Quartely. 35(1), 128-163.
• Beydemir, M. (2024). Vatandaş Odaklı Bütçeleme Yaklaşımı Perspektifinden Türkiye’de Vatandaşların Bütçe Bilinci Analizi (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi.
• Bhushan, P.&Medury, P. (2013). Determining Tax Literacy of Salaried Individuals-An Empirical Analysis. IOSR Journal of Business and Management. 10(6), 76-80.
• Ciğerci, İ.&Pehlivan, M. (2022). Bütçe Okuryazarlığı: Ege Bölgesi Belediye Meclis Üyeleri Üzerine Bir Çalışma. Vergi Raporu. 268, 191-217.
• Cinsiyet Eşitliği İzleme Derneği. (CEİD). (2025, 5 Ocak). https://www.ceid.org.tr/
• Commonwealth Education Fund. (CEF). A Budget Guide for Civil Society Organisations Working in Education.
• Council of Europe. (CoE). (2009). Code of Good Practice for Civil Participation in the Decision-Making Process.
• CONF/PLE (2009) CODEI, Conference of INGOs at its meeting on 1st October 2009, https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/resources/docs/code-of-good-pratice-for-civil--participation-in-the-decision-making-process-en.pdf
• Cvrlje, D. (2015). Tax Literacy as an Instrument of Combating and Overcoming Tax System Complexity, Low Tax Morale and Tax Non-Compliance. The Macrotheme Review. 4(3), 156-167.
• De Clercq, B. (2023). Tax Literacy: What Does It Mean?. Meditari Accountancy Research. 31(3), 501-523. 10.1108/MEDAR-04-2020-0847
• Ebdon, C., & Franklin, A. L. (2004). Searching for a Role for Citizens in the Budget Process. Public Budgeting Finance. 24(1), 32-49. doi:10.1111/j.0275-1100.2004.02401002.x
• Ebdon, C., & Franklin, A. L. (2006). Citizen Participation in Budgeting Theory. Public Administration Review. 66(3), 437-447.
• Engin, R. (2022). Bütçe Şeffaflığı ve Türkiye: Açık Bütçe Endeksi Üzerinden Bir Değerlendirme. Sayıştay Dergisi. 33(126), 443-471. https://doi.org/10.52836/sayistay.1164667.
• Eroğlu, E., & Kaynar, İ. (2023). Bütçe okuryazarlığı: Türkiye’de Belediye Meclis Üyelerinin Bütçe Bilgi Düzeylerinin Analizi. Amme İdaresi Dergisi. 56(3), 59-79.
• Eroğlu, E., Aydemir-Dev, M., Tunç, G.&Gerçek, A. (2023a). An Analysis of the Relationship between Municipalities and NGOs in Terms of Active Participation in Local Budgeting in Türkiye. Sosyoekonomi. 31(56), 171-190. https://doi.org/10.17233/sosyoekonomi.2023.02.08
• Eroğlu, E., Öksüz, M., & İpek, S. (2022). Belediyelerde Vatandaş Katılımı: Ayvacık Belediyesi Örneği. Yönetim Bilimleri Dergisi. 20(43), 191-215. https://doi.org/10.35408/comuybd.907576
• Eroğlu, E., Tunç, G., & Aydemir-Dev, M. (2023b). Measuring NGO’s Active Participation in Municipal Decision-Making in Türkiye. SİYASAL: Journal of Political Sciences. 32(1), 35-56. DOI: 10.26650/siyasal.2023.32.1180238
• Eroğlu, E.&Kaynar, İ. (2024). Bütçe Okuryazarlığı Üzerine Kavramsal ve Kuramsal Bir Değerlendirme. İçinde U. Gencel&M. Gök (Eds.), Sosyal Bilimlerde Yeni Perspektifler: Güncel Araştırmalar ve Sorunlar (ss. 64-80). Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Etoromat, L. (2021). Budget Literacy and Financial Performance of Saccos in Kumi District-Uganda. American Academic Scientific Research Journal for Engineering, Technology, and Sciences, 83(1), 186-206.
• Frankel, K. K., Becker, B.L.C., Rowe, M.W.& Pearson, P.D. (2016). From “What is Reading?” to What is Literacy?. Journal of Education. 196(3), 7-17.
• Geyik, O.&Özbay, F. (2023). Katılımcı Bütçeleme Aracı Olarak Vatandaş Bütçesi ve Türkiye Uygulaması. Artuklu Kaime Uluslararası İktisadi ve İdari Çalışmalar Dergisi. 6(1), 44-62.
• Güneş, V. (2023). Ulusal Bütçe Sürecine Vatandaş Katılımı ve Araçlarının Değerlendirilmesi. Uluslararası Ekonomi ve Yenilik Dergisi. 9(1), 111-131.
• Güngör-Göksu, G. (2020). Vatandaş Bütçe Bilinci ve Bütçe Bilincinin Artışında Etkili Olan Faktörlerin Analizi. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 66, 126-146.
• Güngör-Göksu, G., Küçükaycan, D., Yüksel, C., Eroğlu, E., Evcim, G., Altay, H., Coşkun, U.&Demircan, E. (2024). Searching the Level of State Budget Awareness and Consciousness of Generation Z University Students.38. Uluslararası Maliye Sempozyumu, Hacettepe Üniversitesi, Antalya.
• HAQ-Centre for Child Rights. (2010). (2025, 6 Ocak). Budget for Children Analysis-A Beginners’ Guide. https://internationalbudget.org/wp-content/uploads/Budget-for-Children-Analysis.pdf
• Institut Alternativa. (2025, 19 Şubat). About Us. https://institut-alternativa.org/en/about-us/
• International Budget Partnership. (IBP). (2008). Open Budgets Transform Lives: The Open Budget Survey 2008, Washington DC.
• International Budget Partnership. (IBP). (2010). Advocacy for People’s Power (APP) Model.Virginia, USA.
• International Budget Partnership. (IBP). (2011). Is Budget Advocacy Right for Your Organization or Issue?. https://internationalbudget.org/publications/is-budget-advocacy-right-for-your-organization-or-issue/
• International Budget Partnership. (IBP). (2011). Orientation to Budget Advocacy. https://internationalbudget.org/publications/orientation-to-budget-advocacy/
• International Budget Partnership. (IBP). (2012). Open Budget Survey 2012, Washington DC.
• International Budget Partnership. (IBP). (2015). Open Budget Survey 2015, Washington DC.
• International Budget Partnership. (IBP). (2024, 10 Kasım). Open Budget Survey 2023. https://internationalbudget.org/wp-content/uploads/IBP-OBS-Global-Report-2023-v4-Final-Artwork.pdf
• International Budget Partnership. (IBP). (2024, 15 Kasım). About. https://internationalbudget.org/about-us/
• Kamu Harcamaları İzleme Platformu. (KAHİP). (2025, 11 Ocak) https://www.kahip.org/
• Karakoyun, F. (2023). Vergi Okuryazarlık Düzeyinin Belirlenmesinde Bir Analiz ve Vergi Eğitiminde Metaverse. Yönetim ve Ekonomi Dergisi. 30(100. Yıl Özel Sayısı), 83-105. https://doi.org/10.18657/yonveek.1381236
• Krafchik, W. (2005). Can Civil Society Add Value to Budget Decision-making? A Description of Civil Society Budget Work. International Budget Project, Washington D.C.
• Lewis, D., Kanji, N., & Themudo, N.S. (2020). Non-Governmental Organizations and Development. London: Routledge.
• Malena, C., & Khallaf, M. (2009). Independet Budget Analysis. CIVICUS.
• Masud, H., Pfeil, H., Agarwal, S.&Briseno, G. A. (2017), International Practices to Promote Budget Literacy Key Findings and Lessons Learned, Washington, D.C.:The World Bank.
• Moucková, M.&Vítek, L. 82018). Tax Literacy. Acta Universitatis Agriculturae Mendelianae Brunensis. 67(2), 553-559. OECD. (2019). Budgeting and Public Expenditures in OECD Countries 2019, OECD Publishing, Paris.
• Okonjo-Iwela, N.&Osafo-Kwaako, P. (2007). The Role of Civil Society Organizations in Supporting Fiscal Transparency in African Countries. Results for Development.
• Öksüz, M.&Doğan, İ.A.C. (2025). Vergi Okuryazarlığı Ölçeğinin Geliştirilmesi: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması. Sosyoekonomi Dergisi. 33(63), 411-427. https://doi.org/10.17233/sosyoekonomi.2025.01.19
• Ramkumar, V.&Krafchik, W. (2006). Auditing for Social Change: A Strategy for Citizen Engagement in Public Sector Accountability. İçinde Economic and Social Affairs, The Role of Civil Society Organizations in Auditing and Public Finance Management (ss.21-51).
• Ramkumar, V.&Krafchik, W. (2008). Can Civil Society Engagement in Budgeting Processes Build Trust in Government?. International Budget Project.
• Renzio, P.&Joachim, W. (2015). The Impacts of Fiscal Openness: A Review of the Evidence, Global Initiative for Fiscal Transparency (GIFT)-International Budget Partnership (IBP).
• Renzio, P.&Krafchik, W. (2005). The Impact of Civil Society Budget Analysis and Advocacy in Six Countries: Practitioners Guide, International Budget Project.
• Robinson, M. (2006). Budget Analysis and Policy Advocacy: The Role of Non-governmental Public Action, IDS (Institute of Development Studies) Press, Brighton (UK).
• Sandalcı, İ. (2022). Vergi Okuryazarlığını Etkileyen Faktörlerin Yapısal Eşitlik Modeli ile Analizi. Mali Çözüm Dergisi. 32, 165-188.
• Selen, U.&Tarhan, A. B. (2014). Türkiye’de Bütçe Hakkı Algısı. Bursa: Ekin Basım Yayın.
• Shapiroi, I. (2001). A Guide to Budget Work for NGOs. International Budget Partnership, Washington, DC-USA.
• Sivil Toplum Sektörü. (2023). Sivil Toplum Diyaloğu ve Sivil Toplum Destek Programları Değerlendirme Raporu. https://siviltoplumsektoru.ab.gov.tr/wp-content/uploads/2024/07/design_RaporFinal_-TR.pdf
• Sivil Toplum Sektörü&Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı. (2020). STK’ların Kurumsal Kapasitesi Rehberi. Kamu-STK İş birliği için Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının Kapasitesinin Güçlendirilmesi Teknik Yardım Projesi, https://aile.gov.tr/media/100064/stk-larin-kurumsal-kapasitesi-rehberi.pdf
• Southeast Europe Leadership for Development and Integrity. (SELDI). (2025, 19 Şubat). Objectives. https://seldi.net/about/objectives/
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2023). On İkinci Kalkınma Planı. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2023/12/On-Ikinci-Kalkinma-Plani_2024-2028_11122023.pdf
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2024). 2025 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2024/11/2025-Yili-Cumhurbaskanligi-Yillik-Programi-05112024.pdf
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2025, 22 Şubat). Vatandaşın Bütçe Rehberi. https://www.sbb.gov.tr/vatandas-butce-rehberi/
• T.C. Kalkınma Bakanlığı. (2018). On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023), Kalkınma Sürecinde Sivil Toplum Kuruluşları-Özel İhtisas Komisyonu Raporu, https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2020/04/KalkinmaSurecindeSivilToplumKuruluslariOzelIhtisasKomisyonuRaporu.pdf
• Tekeli, İ. (2012). Türkiye için STK’lar ve Katılımcı Demokrasi Yazıları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Teyyare, E. (2018). Maliye Eğitiminin Vergi Okuryazarlığı Düzeyine Etkisi: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Örneği. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi. 16, 315-333.
• Teyyare, E., Ayyıldız, B., Dirican, H.&Zıvalı, B. S. (2018). İktisadi ve Mali Okuryazarlık Üzerine bir Araştırma: Abant İzzet Baysal Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Örneği. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi. 14(1), 99-120.
• Türk Dil Kurumu. (TDK). (2024, 30 Ekim). Türk Dil Kurumu Sözlükleri. https://sozluk.gov.tr/
• Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı. (TEPAV). (2024, 3 Aralık). TEPAV Bütçe İzleme Bülteni. https://www.tepav.org.tr/tr
• Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı. (TESEV). (2025, 5 Ocak). https://www.tesev.org.tr/tr/turkiye-ekonomik-ve-sosyal-etudler-vakfi/
• Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı. (TÜSEV). (2024). Sivil Toplum için Elverişli Ortam İzleme Matrisi, 2022-2023 Türkiye Raporu, İstanbul: TÜSEV Yayınları.
• Uluslararası Şeffaflık Derneği. (2025, 5 Ocak). https://seffaflik.org/
• UNESCO. (2025, 21 Şubat). International Literacy Day. https://www.unesco.org/en/days/literacy
• United Nations. (UN). (2025, 19 Şubat). Sustainable Development Goals. https://www.un.org/sustainabledevelopment/peace-justice/
• Werker, E., & Ahmed, F.Z. (2008). What do Nongovernmental Organizations do?. Journal of Economic Perspectives. 22(2), 73-92.
• Willets, P. (2011). Non-Governmental Organizations in World Politics: The Construction of Global Governence. US and UK: Routledge Global Institutions.
• Yaşama Dair Vakfı. (YADA). (2023). Türkiye Sivil Toplum Gelişim Endeksi Araştırması. https://www.yada.org.tr/s/2626/i/T%C3%BCrkiye_Sivil_Toplum_Geli%C5%9Fim_Endeksi_2023-1.pdf
• Yelman, E. (2021). Vergi Okuryazarlığı Üzerine Yazılan Bilimsel Çalışmaların Bibliyometrik Analizi. Uluslararası Batı Karadeniz Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi. 5(2), 289-310. https://doi.org/10.46452/baksoder.1036401
• Yentürk, N. (2009). Temel Bütçe Okuma Yazma Kılavuzu. İstanbul: STK Çalışmaları-Eğitim Kitapları Bütçe İzleme Dizisi.
• Yentürk, N. (2011). STK’lar için Kamu Harcamaları Okuma-Yazma Kılavuzu. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Yılmaz, H. H.&Biçer, M. (2010). Parlamentonun Bütçe Hakkını Etkin Kullanımının Yeni Bütçe Sistemi Çerçevesinde Değerlendirilmesi. Maliye Dergisi, 158, 201-225.
• Zorkun, M.&Dilek, S. (2020). Mali Okuryazarlık, Girişimcilik Eğilimi ve Potansiyeli Arası İlişkilerin Analizi. Finans Ekonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi. 5(1), 68-81. https://doi.org/10.29106/fesa.673333