İnfodemi ve Kovid-19 Pandemisi: Yalan Haberlerin Alımlanması

Yıl 2024, Sayı: 13, 28 - 63, 30.04.2024

Erkan Yüksel , Atakan Kızılcık , Korhan Atik

https://doi.org/10.32739/etkilesim.2024.7.13.240

Öz

Bu çalışmada alımlama analizine dayalı olarak farklı medya okuryazarlığı düzeylerine sahip bireylerin yalan ve gerçek haberleri nasıl alımladıkları araştırılarak bu haberler karşısında medya okuryazarlığının hangi düzeyde etkili olduğu sorgulanmıştır. Bu amaçla araştırmada öncelikle Kovid-19 pandemisinin başlangıcı olan 19 Kasım 2019 tarihinden 20 Mart 2022 tarihine kadar geçen sürede, teyit.org’da pandemiyle ilgili tanımlanmış yalan haberler taranmıştır. Ardından bu haberler, “yanlış bilginin yedi türü” olan çarpıtma, hatalı ilişkilendirme, manipülasyon, bağlamdan koparma, uydurma ve parodi türleri açısından sınıflandırılmıştır. Daha sonra her bir kategoriden bir doğru ve bir yanlış olmak üzere ilgili kategoriyi en iyi temsil eden ikişer örnek haber basit rastsal örnekleme tekniği ile seçilmiştir. Böylece 7 doğru ve 7 yalan haber olmak üzere, toplam 14 haber araştırmada kullanılmak üzere belirlenmiştir. Araştırmanın ikinci aşamasında, haberlerin okurlar tarafından nasıl alımlandığının belirlenmesi için amaçlı örneklemle Anadolu Üniversitesi öğrencilerine medya okuryazarlığı anketi uygulanmıştır. Anket sonuçlarına göre düşük, orta ve yüksek medya okuryazarlığı seviyelerine uygun olarak her bir düzeyden beş öğrenci belirlenerek alımlama analizine katılımları sağlanmıştır. Araştırmanın son aşamasında katılımcılarla yüz yüze görüşülerek alımlama analizi gerçekleştirilmiştir. Alımlama analizi sonuçlarına göre, yalan haberin tespitinde, niteliğinin belirlenmesinde ve yanlış bilginin yedi türüne ilişkin sınıflandırmanın doğru yapılabilmesinde farklı MOY düzeylerinin farklı bir sonucu beraberinde getirmediğini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yalan Haber, Kovid-19, Alımlama Analizi, Medya Okuryazarlığı, Sağlık Haberciliği.

Teşekkür

Çalışmaya yönelik katkılarından dolayı Cansu Cengi KIZILCIK ve Gülgün ABBASBAYLI'ya teşekkür ederiz.

Infodemia and The Covid-19 Pandemic: Reception of Fake News

Öz

In this study, based on reception analysis, it was investigated how individuals with different media literacy levels received fake and real news, and it was determined at what level media literacy was effective against this news. For this purpose, first of all, fake news identified about the pandemic in teyit.org was scanned in the research, from 19 November 2019, the beginning of the Covid-19 pandemic, to 20 March 2022. Then, this news, “seven types of misinformation”; were classified in terms of types of distortion, misattribution, manipulation, decontextualization, fabrication, and parody. Then, two sample news from each category, one true and one false, that best represent the relevant category was judged. In this context, 14 news, 7 of which were true and 7 of which were false, were determined to be used in the research. In the second stage of the study, a media literacy survey was applied to Anadolu University students to determine how readers receive news by using purposive sampling. According to the survey results their participation in the reception analysis was ensured by five students from each level were determined in the accordance with low, medium, and high media literacy levels. At last stage of the study, it was carried out perception analysis by meeting face-to-face with participants. According to the results of perception analysis, it was revealed that different media literacy levels do not lead to different results in the detection of fake news, determination of its quality, and correct classification of the seven types of misinformation.

Anahtar Kelimeler

Fake News, Covid-19, Reception Analysis, Media Literacy, Health Journalism.

Kaynakça

• Akgün, H. & Arık, E. (2021). İngiliz kültürel çalışmalar ekolü ve Medya Mahallesi haber programının alımlama analizi. Erciyes İletişim Dergisi, 8(1), 113-128.
• Akyüz, S. S., Gülnar, B. & Kazaz, M. (2021). Yeni medyada haber güvenilirliği sorunu: Üniversite öğrencilerinin sahte/yalan haberlere yönelik doğrulama refleksleri. OPUS International Journal of Society Researches, 17(36), 2816-2840.
• Algül, M. (2021). Queer medyayı alımlamak: Bir queer televizyon çalışması olarak Netflix televizyon içeriklerinin incelenmesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Al-Zaman, M. (2021). COVID-19-Related social media fake news in India. Journalism and Media, 2(1), 100-114.
• Ang, I. (1991). Watching Dallas: Soap opera and the melodramatic imagination. Routledge.
• Arke, E. T. (2005). Media literacy and critical thinking: Is there a connection?. (Yayımlanmamış doktora tezi). Duquesne University.
• Asrak Hasdemir, T. (2012). Gelenekselden yeni medya okuryazarlığına: Türkiye örneğinde bir değerlendirme. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(2), 23-40.
• Avşar, Z. (2014). Medya okuryazarlığı. İletişim ve Diplomasi, 2, 5-17.
• Aydemir, S., & Erdemar, G. (2018). Medya okuryazarlığı eğitimi alanında yapılan çalışmaların tematik, metodolojik ve istatistiksel yönelimleri. Kastamonu Eğitim Dergisi, 26(4), 1155-1166.
• Bakir, V., & McStay, A. (2017). Fake news and the economy of emotions: Problems, causes, solutions. Digital journalism, 6(2), 154-175.
• Barut, M., & Yağbasan, M. (2019). Medya okuryazarlığının toplumsal karşılığı üzerine ampirik bir çalışma (Elazığ ili özelinde akademisyenler ile vatandaşlar arasında karşılaştırmalı bir analiz). Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(1), 48-72.
• Columbia Journalism Review. (2022, Mart 2). 6 types of misinformation circulated this election season. https://www.cjr.org/tow_center/6_types_election_fake_news.php.
• Çalışır, G., & Sönmez G. (2020). Bir olgubilim çalışması: İletişim fakültesi öğrencilerinin medyaya ve medya okuryazarlığına bakış açılarının belirlenmesi. The Journal of International Scientific Researches, 5(2), 128-142.
• Çimen, Ü. (2020). Yöndeşen medyayı doğru algılama bağlamında medya okuryazarlığı eğitimi. Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi, 10(1), 117-137.
• Coşkun, R., Altunışık R., Bayraktaroğlu, S., & Yıldırım, E. (2015). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri: SPSS uygulamalı. Sakarya Yayıncılık.
• Dursun, Ç. (2001). TV haberlerinde ideoloji. İmge Kitabevi.
• ------------- (2004). Haber, Hakikat ve İktidar İlişkisi. Elips Kitap.
• Emre Kaya, A. E. (2020). Liberal medya okuryazarlığı kavramsallaştırmasına eleştirel bir bakış. Uluslararası Medya ve İletişim Araştırmaları Hakemli Dergisi, 3(2). 1-25.
• Engin, G., & Genç, S. Z. (2015). Examination on media literacy behaviors of teacher candidates: Ege university example. The International Journal of Research in Teacher Education, 6(2), 1-10.
• Erdem, B. N., & Başal Yıldız, A. C. (2019). “İdeal”in sınırında bir mücadele: Beden olumlama hareketi üzerine bir alımlama analizi. Erciyes İletişim Dergisi, 6(2), 1483-1506.
• Fakibaba, E. (2021). Haberde gerçeklik ilkesi ve yalan haber (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• First Draft. (2022, Mart 3). Fake news. It’s complicated. https://firstdraftnews.org/articles/fake-news- complicated/.
• Fiske. J. (1987). Television culture. Routledge.
• Geçer, E. & Bağcı, H. (2018). Medya okuryazarlığı eğitimi ve iletişim öğrencileri: Sakarya Üniversitesi örneği. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(3), 407-434.
• Gezmen, B. & Eken, İ. (2020). Medya okuryazarlığının medya farkındalığı oluşumundaki rolü: Üniversite öğrencilerine yönelik bir çalışma. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(37), 679-695.
• Girgin, A. (1998). Haber yazma teknikleri. İnkılap Kitabevi.
• ------------ (2000). Yazılı basında haber ve habercilik "etik"i. İnkılap Kitabevi.
• Gölbaşı, S. D. &, Metintaş, S. (2020). Covid-19 pandemisi ve infodemi. ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergisi, 5, 126-137.
• Güner, F. &, Genç, S. Z. (2015). Medya okuryazarlığının öğrencilerin televizyon dizilerindeki mesajları algılamlarına etkisi. Milli Eğitim Dergisi, 45(205), 179-191.
• Güngör, N. (2016). İletişim kuramlar yaklaşımlar. Siyasal Kitabevi.
• Guo, L. & Vargo, C. (2018). “Fake news” and emerging online media ecosystem: An integrated intermedia agenda-setting analysis of the 2016 US presidential election. Communication Research, 47(2), 178-200.
• Hall, S. (2003). Kodlama ve kodaçım. (B. Çoban, Z. Özarslan, & N. Ateş, Çev.). B. Çoban (Ed.), Söylem ve ideoloji içinde (ss. 309-326). Su Yayınevi.
• Halloran, J. D., & Marcia, J. (1986). Learning about the media (Media education and communication research). UNESCO.
• Hobson, D. (1982). Crossroads: The drama of a soap opera. Methuen Publishing Ltd.
• İlhan, E. &, Aydoğdu, E. (2015). Medya okuryazarlığı dersi ve yeni medya algısına etkisi. Erciyes İletişim Dergisi, 4(1), 52-68.
• İnal, M. A. (1996). Haberi okumak. Temuçin Yayınları.
• Karaduman, S. (2009). Televizyon haberlerinde egemen ideoloji ve farklı kimliklerin temsili (Yayımlanmamış doktora tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karaduman, S., & Aciyan, E. P. (2019). Netflix’in ilk Türk dizisi “Hakan Muhafiz” üzerine bir alımlama analizi. Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 32, 669-687.
• Karaman, M. K. (2016). Öğretmen adaylarının medya okuryazarlık düzeyleri ve eleştirel düşünme eğilimleri üzerine bir araştırma. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 4(1), 326-350.
• Karaman, M. K., & Karataş, A. (2009). Öğretmen adaylarının medya okuryazarlık düzeyleri. İlköğretim Online, 8(3), 798-808.
• Karatay, H., & Yıldız, İ. (2020). Etkileşimli öğrenme yöntemine uygun medya okuryazarlığı eğitimi. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 19(3), 1112-1134.
• Kavaklı, N. (2019). Yalan haberle mücadele ve internet teyit/doğrulama platformları. Erciyes İletişim Dergisi, 6(1), 663-682.
• Kazaz, M., & Akyüz, S.S. (2019). Sahte haber. Literatürk Yayınları.
• Kesgin, Y., & Gül, D. (2021). COVID-19 aşısı ve yalan haber: Aşılanma öncesinde bireylerin yalan haber içeriklerini fark etme, takip etme ve teyit etme eğilimlerinin belirlenmesi. Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, 35, 32-55.
• Kıran, Ö. (2020). Temel yaklaşımlar açısından medya okuryazarlığı eğitimi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 39(3), 233-248.
• Köktener, A. (2019). İletişim fakültesi öğrencilerinin medya okuryazarlık algıları ve medya okuryazarlığı eğitimine yaklaşımları. Erciyes İletişim Dergisi, 6(1), 227-242.
• Kutlu, A., & Doğan, E. (2020). Kesin bilgi, yayalım: Hakikat sonrası çağda yalan haberlere ilişkin Y kuşağının tutum ve davranışları. Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 34, 83-101.
• Lippmann, W. (2017). Public opinion. Routledge.
• Maden, S. (2020). Covid-19 salgını ve sağlık haberciliği: Prof. Dr. Erkan Yüksel ile söyleşi. Etkileşim Dergisi, 6, 205-213.
• McQuail, D., & Windahl, S. (2005). Kitle iletişim çalışmalarında iletişim modelleri. İmge Kitabevi.
• Nalçacı, A., Meral, E. & Şahin, İ. F. (2016). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının eleştirel düşünme ile medya okuryazarlıkları arasındaki ilişki. Doğu Coğrafya Dergisi, 21(36), 1-12.
• Nisan, F., & İnankul, F. (2018). Savaş karşıtlığının sinemaya yansıyan göstergesi ‘Utanç’ filminin alımlama analizi. II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmaları Kongresi. Akademisyen Kitabevi.
• Okur Berberoğlu, E. (2013). Medya okur-yazarlığı ve mesajların anlamlandırma süreci. Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(2), 13-21.
• Onursoy, S., Turan, E. A., Yeşilyurt, S., & Astam, F. K. (2020). Yalan habere karşı tutum ve davranışlar: Üç üniversite örneğinde durum araştırması. Türk Kütüphaneciliği, 34(3), 485-508.
• Oxford Learner’s Dictinories. (2022, Şubat 24). Post-truth. https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/post-truth.
• Oyeyemi, S. O., Gabarron, E., & Wynn, R. (2014). Ebola, Twitter, and misinformation: A dangerous combination?. BMJ, 349.
• Oymak, H. (2022). Kamuoyunda Dezenformasyon Yasası olarak bilinen, 7418 Sayılı “Basın Kanunu İle Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun”un getirdikleri. Yeni Medya, 13, 504-514.
• Öğüt Yıldırım, P. (2017). Türkiye’de sağlık haberciliğinin tarihsel gelişimi. Atatürk İletişim Dergisi, 14, 5-26.
• Özer, Ö. (2020). Haber söylem ideoloji. Literatürk Yayınları.
• Özonur, D., & Özalpman, D. (2009). Türkiye’de medya okuryazarlığı projesi üzerine bir değerlendirme. Marmara İletişim Dergisi, 15, 195-212.
• Pala, C. (2017). Medya okuryazarlığı: Kavramlar ve kuramlar. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Potter, J.W. (1998). Media literacy. Sage Publications.
• Poyraz, B. (2002). Haber ve haber programlarında ideoloji ve gerçeklik. İstanbul: Ütopya.
• Quandt, T., Frischlich, L., Boberg, S., & Schatto‐Eckrodt, T. (2019). Fake news. The International Encyclopedia of Journalism Studies, 1-6.
• Radway, J. A. (1984). Reading the romance. UNC Press.
• Radyo ve Televizyon Üst Kurulu. (2009). Televizyon izleme eğilimleri araştırması-2.
• Sarıkaya, T. (2020). Irkçılık ve cinsiyetçilik ekseninde oyunların gençler tarafından alımlanması: Gta V örneği. International Journal of Social and Humanities Sciences, 4(3), 27-52.
• Schlapp, H. (2013). Gazeteciliğe giriş. Vestfalya Eyaletler Yayınevi.
• Selçuk, A., & Şeker, M. (2012). Danıştay saldırısı haberlerinde söylem ve ideoloji. Nobel Yayın Dağıtım.
• Semiz, L. (2013). Ortaokul öğrencilerinin medya okuryazarlığı yeterlikleri ve medya okuryazarlığı dersini yürüten öğretmenlerin karşılaştıkları sorunlar (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şener, N. K. (2018). “Doğruluk kontrol merkezi” ve “yalan haber” kavramlarına ilişkin içeriklerin medyada yansımasının araştırılması. Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 29, 355- 373.
• Shoemaker, P. J., & Reese S. D. (1996). Mediating the message: Theories of influences on mass media content. Longman.
• Shu, K., Sliva, A., Wang, S., Tang, J., & Liu, H. (2017). Fake news detection on social media: A data mining perspective. ACM SIGKDD explorations newsletter, 19(1), 22-36.
• Solmaz, T. (2016). Yeni iletişim teknolojileri bağlamında medya okuryazarlığı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Stevenson, N. (2008). Medya kültürleri sosyal teori ve kitle iletişimi (G. Orhon & B. E. Aksoy, Çev.). Ütopya Yayınevi.
• Sunay, H., & Kaya, B. (2020). Antrenörlerin medya okuryazarlık düzeyleri. Journal of International Social Research, 13(73), 1198-1204.
• Tandoc Jr, E. C., Lim, Z. W., & Ling, R. (2017). Defining “fake news” A typology of scholarly definitions. Digital journalism, 6(2), 137-153.
• Teyit (2022a, Mart 3). Sözlük: Yanlış bilginin en yaygın yedi türü. https://teyit.org/sozluk-yanlis- bilginin-en-yaygin-7-turu.
• ------- (2022b, Mart 4). Nedir?. https://teyit.org/nedir.
• Tokgöz, O. (2003). Temel gazetecilik. İmge Kitabevi.
• Uğur, H. (2021). Stuart Hall yaklaşımı çerçevesinde Finish “Suyun Sonu Görünyor” reklam filmine yönelik alımlama analizi. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(122), 478-495.
• Uyar, M., & Asrak Hasdemir, T. (2020). Medya okuryazarlığının değerlendirilmesi: Konular, sorunlar ve olasılıklar. ODÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 76-89.
• Ünal, R., & Taylan, A. (2017). Sağlık iletişiminde yalan haber-yanlış enformasyon sorunu ve doğrulama platformları. Atatürk İletişim Dergisi, 14, 81-100.
• World Health Organization. (2022a, Şubat 23). Immunizing the public against misinformation. https://www.who.int/news-room/feature-stories/detail/immunizing-the-public-against- misinformation.
• ----------------------------------- (2022b, Nisan 5). Infodemic. https://www.who.int/health-topics/infodemic.
• ----------------------------------- (2022c, Nisan 7). Novel coronavirus (2019 nCoV). https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200202-sitrep-13-ncov-v3.pdf.
• Yaylagül, L. (2010). Kitle iletişim kuramları egemen ve eleştirel yaklaşımlar. - Dipnot Yayınları.
• Yılmaz, Ö. & Özkan, B. (2013). Bilgisayar ve öğretim teknolojileri ve okul öncesi öğretmen adaylarının medya okuryazarlık düzeylerinin karşılaştırılması. Ejovoc (Electronic Journal of Vocational Colleges), 3 (1), 178-183.
• Yurdigül, Y. (2011). Kurgusal gerçeklik bağlamında haber ve gerçeklik ilişkisi. Atatürk İletişim Dergisi, (1), 13-24.
• Yüksel, E. & Gürcan, H.İ. (2005). Haber Toplama ve Yazma. Tablet Kitabevi.
• Yüksel, E. (2018). Akademik bakış–I : Sağlık haberciliği. Literatürk Yayınları.
• Yüksel, E., Kaya, A. Y., Koçak, A., & Aydın, S. (2016). Türkiye’de sağlık konulu yayınların analizi. Kurgu, 24(1), 18-43.