SOME REMARKS ON ISTIHSAN EXAMPLES OF IMAM MUHAMMAD'S AL-ASL IN WHICH THE WORD ISTIHSAN AND ITS DERIVATIVES ARE NOT USED

Yıl 2022, , 1 - 30, 01.10.2022

Özlem Kahya Öncel

https://doi.org/10.56361/usul.1131658

Öz

Many studies have been conducted on the concept of istihsan a term which best reflects the original identity of the Hanafi legal theory. Some of them were carried out in a specific Hanafi furu‘ law work, as they aimed to reveal the place and function of the principle of istihsan in practice. In this article, we examine the examples of istihsan in which the word istihsan and its derivatives are not used that we selected by reading the entirety of al-Asl, which is the most basic and voluminous work of the Hanafi school. As a result of this examination, it is understood that to indicate istihsan and qiyas, some examples use only the concept of qiyas, some use different words and phrases while some others are contented with enouncing only the legal ground or the provision of istihsan. Additionally, in this article, we aim to show that it is not possible to reach comprehensive and accurate conclusions about the understanding of istihsan when the numerous examples which are addressed in this article fromal-Asl are ignored.

Anahtar Kelimeler

Formation period, Fiqh method, al-Asl, Istihsan, Qiyas

ملاحظات على امثلة الاستحسان التي لم يستخدم فيها لفظة الاستحسان او احد مشتاقاتها في كتاب الامام محمد المسمى الاصل

Öz

يعد مفهوم الاستحسان حسب اعتقادنا من أكثر المواضيع التي تعكس الهوية الحقيقية للفكر الحنفي الأصولي . وهناك العديد من الدراسات التي بحثت هذا المفهوم حتى يومنا هذا. بعض هذه الدراسات كانتتهدف لبيان مكانة ووظيفة مبدأ الاستحسان في التطبيقات العملية؛ لذلك فقد ارتكزت على مرجع محدد من كتب الفروع في المذهب الحنفي. وهذا ما سلكناه في بحثنا هذا أيضا، فقد اعتمدنا على كتاب الأصل الذي يعد المرجع الأساسي والأكبر حجما في المذهب الحنفي، وبعد قراءة شاملة للكتاب توصلنا إلى أمثلة الاستحسان التي لم تستخدم فيها لفظة الاستحسان أو أحد مشتقاتها، ثم قمنا بدراستها،وكانت خلاصة هذه الدراسة أن بعض هذه الأمثلة استخدم فيها مفهوم القياس فقط لا غير. وهذه الأمثلة التي استخدم فيها مفهوم القياس وجدنا أن بعضها قد ذكر فيه بصريح العبارة ترك القياس. أما البعض الآخر فقد وجدنا أنه رجح فيها استخدام عبارات مثل: "حسن"، "أحب إليه"، "قبيح" وغيرها للتعبير عن القياس أو الاستحسان. ووجدنا في القسم الآخر من الأمثلة أنه اكتفى فيها بذكر وجه الاستحسان أو حكمه، ونهدف في هذا البحث لبيان أن هذه الأمثلة الواردة في كتاب "الأصل" من الكثرة بمكان بحيث لا يمكن الوصول إلى نتائج شاملة وصائبة حول مفهوم الاستحسان إذا تغاضينا عنها او استثنيناها

Anahtar Kelimeler

دور التأسيس, اصول الفقه, الاصل, الاستحسان, القياس

İmam Muhammed’in el-Asl Adlı Eserinde İstihsan Kelimesi ve Türevlerinin Geçmediği İstihsan Örnekleri Üzerine Bazı Mülâhazalar

Öz

Hanefî usûl düşüncesinin özgün kimliğini en iyi şekilde yansıtan istihsan kavramı
üzerine bugüne kadar birçok çalışma yapılmış; bunlardan bir kısmı istihsan
prensibinin uygulamadaki yeri ve işlevini ortaya koymayı hedeflediğinden belirli bir
Hanefî furû‘ fıkıh eserinde yürütülmüştür. Biz de bu makâlemizde Hanefî mezhebinin
ilk ve temel eserlerinden biri olan el-Asl’ın tamamını okuyarak ulaştığımız istihsan
örnekleri içerisinden “istihsan” kelimesi ve türevlerinin kullanılmadığı örnekler
üzerinde bir inceleme yaptık. İncelemelerimiz neticesinde bu örneklerin bir kısmında
sadece kıyas kavramının kullanıldığı sonucuna vardık. Sadece kıyas kavramının
kullanıldığı bu örneklerin bazısında kıyasın terk edildiğinin de açıkça dile getirildiğini
gördük. Örneklerin diğer bir kısmında ise istihsan yahut kıyası karşılamak üzere
“hasen”, “ehabbu ileyye”, “kabîh” gibi farklı lafız ve ibârelerin tercih edildiğini; bir
bölümünde ise sadece istihsan gerekçesine yahut hükmüne yer verilmekle yetinildiğini
tespit ettik. Bu örnekler göz ardı edilemeyecek kadar çok sayıda olup bu makâle de
söz konusu örneklerin dışarıda bırakıldığı bir araştırma ile el-Asl’daki istihsan anlayışı
hakkında kapsayıcı ve isâbetli sonuçlara ulaşmanın mümkün olmadığını göstermeyi
amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Teşekkül dönemi, Fıkıh usûlü, el-Asl, İstihsan, Kıyas

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekir b. Hemmâm San’ânî, el-Musannef. thk. Habîbu’r-rahman el-A’zamî, Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2. Baskı, 1403/1983
• Aybakan, Bilal. “Selem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/402-405. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Bardakoğlu, Ali. “Hak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/139-151. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ali b. et-Tayyib. Kitâbu’l-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hamidullah, Dımeşk: el-Ma’hedü’l-ilmî el-Fransî li’d-dirâsâti’l-Arabiyyeti, 1965.
• Buhârî, Alâuddîn Abdulazîz b. Ahmed, Keşfü’l-esrâr an Usûl-i Fahru’l-İslâm el-Pezdevî. tlk. ve thr. Muhammed el-Mu’tasım Billâh el-Bağdâdî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 3. Baskı, 1997.
• Boynukalın, Mehmet. İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybani’nin Kitabü’l-Asl Adlı Eserinin Tanıtımı ve Fıkıh Usulü Açısından Tahlili. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 1. Baskı, 2009.
• Cessâs, İmam Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî, Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 2. Baskı, 1994.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcu’l-luga ve Sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 4. Baskı, 1990.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf. Kitâbu’t-ta’rîfât. Beyrut: Mektebet-ü Lübnan, 1985.
• Dârekutnî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed b. Mehdî b. Mes’ûd b. Nu’mân b. Dînâr. Sünenü’l-Dârekutnî. nşr. Şuayb Arnavûtî, Hasan Şelebî, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2004.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsâ. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Şeyh Halîl Muhyiddîn el-Meys, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Baskı, 2001.
• Diyanet İşleri Meali (Yeni). 9 Haziran 2022. https://www.kuranmeali.com/index.php
• Dönmez, İbrahim Kâfi, İslam Hukukunda Kaynak Kavramı ve VIII. Asır İslam Hukukçularının Kaynak Kavramı Üzerindeki Metodolojik Ayrılıkları (basılmamış doktora tezi), Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, İstanbul, 1981.
• Duman, Soner. Usûlü’l-fıkh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/218-220. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ebû Adullah Muhammed b. İsmail Buhâri, Sahîhu’l-Buhârî, Dımaşk-Beyrut: Dâr-u İbni’l-Kesîr, 1. Baskı, 2002.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. Mulahhas-u İbtâli’l-kıyas ve’r-re’y ve’l-istihsan ve’t-taklîd ve’t-ta’lîl. tlk. İbn Temîm ez-Zâhirî, thk. Saîd el-Afgânî, Beyrût: Dâru’l-fikr, 2. Baskı, 1969.
• İbn Manzûr, İmâm el-Allâme Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. tsh. Emîn Muhammed Abdulvehhâb, Muhammed es-Sâdık el-Ubeydî. Beyrut: Dâr-u ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2. Baskı, 1997.
• Kâsânî, İmam Alâuddîn Ebî Bekir b. Mes’ûd. Bedâiu’s-sanai‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavvız, Adil Ahmed Abdulmevcûd, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2. Baskı, 2003.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdullah . Keşfu’z-zunûn an esâmî’l-kütübi ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, ty.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmurz. Dürerü’l-hükkâm fî şerh-i Gureri’l-ahkâm. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi Yayınları, ty.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkhı Âlimleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2. Basım, 2006.
• Önder, Muharrem. Hanefi Mezhebinde İstihsan Anlayışı ve Uygulaması. İstanbul: İz Yayıncılık, 1. Baskı, 2014.
• Pezdevî, Fahru’l-İslam Ali b. Muhammed. Usûlü’l-Pezdevî (Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl). thk. Said Bekdaş, Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Baskı, 2014.
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. Kâhire: Matbaatü’s-Saâde, 1324-1331/1906/1913.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlu’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî, Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 1973.
• Seyyid Bey, Muhammed. Usûl-i Fıkıh Derslerinde İrâde, Kazâ ve Kader. İstanbul: Moralite Yayınları, 1. Baskı, 2012.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Asl, nşr. Mehmet Boynukalın, Beyrut: Dâr-u İbn Hazm, 2012.
• Ünal, Halit. “el-Asl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/494-495. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Üsmendî, Ebu’l-Feth Alâeddin Muhammed b. Abdülhamid. Bezlü’n-nazar fî’l-usûl. thk. Muhammed Zeki Abdülber, Kahire: Mektebet-ü dâri’t-türâs, 1. Baskı, 1992.
• Zeylaî, Cemaleddin Ebû Muhammed Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed. Nasbu’r-râye li ehâdîsi’l-Hidâye mea Hâşiyetihi. thk. Muhammed Avvâme, Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1. Baskı, 1997.