Haber-i Vahidle Amelde Hanefi Usulcülerin Yöntem Farklılıkları

Yıl 2023, , 1 - 28, 30.06.2023

Nihat Özdemir

https://doi.org/10.56361/usul.1177198

Öz

Fıkhî hükümlerin büyük çoğunluğunun zannî delillerden çıkarıldığını ve zann-ı gâlib üzerine bina edildiğini söylemek mümkündür. Zannî delillerden biri de haber-i vâhiddir. Ha-ber-i vâhidin kabulüyle ilgili olarak mezhepler ve hadis âlimleri tarafından farklı şartlar öne sürülmüştür. Bu bağlamda Hanefi fakihleri haber-i vâhidin bir delil olarak kullanılması husu-sunda diğer fakihlerden daha fazla şart aramışlardır. Bunlardan biri kıyasa muhalif olan ri-vâyetlerde râvinin fakih olması, diğeri ise toplumun tamamını ilgilendiren bir mesele hakkın-da (umûmu’l-belvâ) vârid olan rivayetlerin tevâtür veya meşhur seviyesinde nakledilmesidir. Bu şartların bulunmaması ise bazı Hanefi fakihlerine göre rivayetin amel edilmeme gerekçe-sidir. Buna karşılık kurucu imamların konuya dair görüşlerine bakıldığında bu iki şartın bir ret gerekçesi olmasından ziyade bir tercih sebebi ve kriteri olarak kullanıldığı görülmektedir. Nitekim konuyla ilgili fıkıh usulü literatüründe sunulan örnekler incelendiğinde kurucu imamların bunları mezkûr iki şarttan dolayı reddetmedikleri, ancak söz konusu rivayetleri tercih kriterlerine göre kullandıkları müşahede edilir. Dolayısıyla bu iki şart Hanefi haber teo-risinin kurucusu İsâ b. Ebân tarafından bir kriter olarak belirlenmiş ve sonraki usul literatürü de bu görüş üzerinden şekillenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hanefi mezhebi, haber-i vâhid, tercih, umûmü’l-belvâ, fâkih râvi

Teşekkür

Bu makaleyi okuyarak katkıda bulunan Prof. Dr. Receb CİCİ hocama teşekkür ederim.

اختلافات منهج الاصولين الحنفية فى العمل بخبر الواحد

Öz

يمكن القول إن معظم الأحكام الفقهية مستخرجة من أدلة ظنيّة ومبنية على الظن الغالب. و من الأدلة الظنيّة خبر الواحد. وقد اختلفت المذاهب وكذلك علماء الحديث في شروط قبول خبر الواحد. إذ اعتمد فقهاء الحنفية خبر الواحد دليلا بشروط أكثر من الفقهاء الآخرين. ومن الشروط التي وضعوها أن يكون الرواي فقيهاً في الروايات المخالفة للقياس، وأن ينقل الحادثة التي تقع شاملة مع تعلق التكلیف بها بحیث یتعذر احتراز المكلفین أو المكلف عنها (عموم البلوى)على مستوى التواتر أو الشهرة .ولذلك نجد أن غياب هذه الشروط عند بعض فقهاء الحنفية هو سبب عدم العمل بالرواية. وبالمقابل لهذا عندما ننظر إلى آراء الأئمة المؤسسين في المذهب الحنفى يتبين أن هذين الشرطين يستخدمان سببا للتفضيل والمعيارية وليس سببًا للرفض. والحقيقة أنه عند فحص الأمثلة الواردة في مؤلَّفات أصول الفقه في هذا الموضوع ، يلاحظ أن الأئمة المؤسسين لم يرفضو تلك الروايات بسبب الشرطين المذكورين ، لكنهم استخدموا الروايات المذكورة وفقًا لمعايير التفضيل. فإن هذين الشرطين وضعا معيارا من طرف عيسى بن أبان الحنفي مؤسس نظرية الأخبار. وتم تشكيل أدبيات أصول الفقه اللاحقة من خلال هذا الرأي.

Anahtar Kelimeler

: المذهب الحنفى, خبر الواحد, لترجيح, عموم البلواء

Technical Diversities of Hanafi Methodologist Regarding The Practicing With Iso-lated Tradition.

Öz

A great majority of juridical rulings are based on an assumption of truth. One of the assumptive evidence is isolated tradition. There are different conditions asserted by madhabs and hadith scholars in terms of ac-cepting isolated tradition. In this context, Hanafi methodologists and jurisprudents have put some conditi-ons for isolated tradition in order to have a reason in practice. One of these conditions is that the transmit-ter of hadith needs to be a faqih in transmitting hadiths that are in conflict with Qiyas (Analogy) and the other one is that the transmitter needs to transmit a hadith, at the level of mutawatir and mashhur in an issue that concerns the whole society. According to some Hanafi scholars, the hadiths that don’t meet these conditions are the cause of rejection. On the other hand, when we look at the opinions of founding imams, these two conditions are used as the reason and criteria for preference rather than a reason for rejection. Thus, when the examples regarding this topic are studied in juristic literature, it is understood that the fo-unding imams have not used the two conditions for rejection, on the contrary, they have used the conditi-ons with their criteria for preference. Therefore, these two conditions came in sight with the founder of Khaber (Report) Theory of Hanafi Isa b. Aban and the juridical literature after that shaped upon this view.

Anahtar Kelimeler

Hanafi Madhab, Isolated, Tradition, Preference, Umum al-Balwa, Faqih Transmitter

Kaynakça

• Abdülaziz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrût: Dârüʼl-kütübiʼl ilmiyye, 1418/1997. Aşıkkutlu, Emin. Hadiste Ricâl Tenkîdi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dok-tora Tezi, 1992.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddin Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed. ʻUmdetül-kârîʼşerhu Sahîhiʼl-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dârüʼl-kütübiʼl ilmiyye, 1421/2001. Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. en-Nukûd ve’r-rüdûd fî şerhi Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî ʿilmeyi’l-usûl ve’l-cedel. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetüʼr-Rüşd, 1426/2005.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef. İhkâmü’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. thk. Abdülmecid Türkî. 2 Cilt. Bey-rut: Dâru’l-garbil'l-İslâmî, 1415/1995.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Râid b. Sabrî, Riyad: Dâruʼl-Hadârat, 1436/2015.
• Buhârî, Refʿu’l-yedeyn fi’s-salât. thk. Bedîuddin er-Râşidî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1416/1996.
• Cessâs, Ahmed b. Ali er-Razî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 2.Basım. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratu’l vvkâf ve’ş şuûni’l islâmiyye, 1414/1994. Cüveyni, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. et-Telhîs. thk. Abdullah Cevlem en-Nebyanî. Şebir Ahmed el-Umerî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-beşâiri'l-islâmiyye, 1417/1996.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed. Takvîmü’l-edille fî usûli'l-fıkh. thk. Abdürrahim Yakub. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd, 1430/2009. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen Ebû Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnavut-Muhammed Kâmil Karabelli. 6 Cilt. Beyrut: Dâru'r-risâleti'l-âlemiyye, 1430/2009. Ebû Yûsuf, İhtilâfü Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. Haydarabâd: Lecnetü ihyâiʼl-mearifiʼn-Nuʻmâniyye, 1357/1938. Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. Riyad: Dârüʼs-Selâm, 1421/2000. Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İslâm Huku-kunda Deliller ve Yorum Metodolojisi. çev. Yunus Apaydın. 2 Cilt. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• İbn Hacer Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fethu'l-bârî bi-şerhi Sahîhi'l-Buhârî. thk. Abdülazîz b. Abdullah b. Bâz-Muhammed Fuad Abdülbaki. 13 Cilt. Kahire: el-Mektebetüʼs-Selefiyye, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. et-Tahrîr fî ʿilmi’l-usûl. (et-Takrîr vet-Tahbîr şerhiyle birlikte). 3 Cilt. Beyrut: Dâruʼl-kütübiʼl-ilmiyye, 1419/1999.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî. İʿlâmü’l-muvakkıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân. 7 Cilt. Riyad: Dâru İbnü'l-Cevzî, 1423/2002.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî. el-Ecvibetü’l-fâdıla li’l- esileti’l-aşrati’l-kâmile. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1428/2007.
• Maturidî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Be-kir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Beyrut: Daru Sâdır, ts. el-Mevsuʻâtü’l-Fıkhiyye, 45 Cilt. Kuveyt: Vizâretü'l-Evkaf ve'ş-Şuûni'l-İslâmiyye, 1414/1994.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî-Takıyyüddin es-Sübkî- Muhammed Necîb el-Mutîî. el-Mecmûʿ şerhu’l-Mühezzeb. thk. Muhammed Necîb el-Mutîî. 11 Cilt. Cidde: Mektebetüʼl-İrşâd, ts. Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Kenzü’l-vüsûl ilâ maʿrifeti’l-usûl. thk. Said Bektaş. Medine: Dârüʼs-Sirâc, 1437/2016.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn. el-Maḥsûl fî ʿilmi ʿusûli’l-fıḳh. thk. Tâha Câbir Feyyâz el-'Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-risâle. 1412/1992. Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ʿukûl. thk. Muhammed Zekî Abdülber. Katar: Metâbiʻuʼd-Devha, 1404/1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’l-fıkh. thk. Refîk el-Acem, 2 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Ma'rife, 1418/1997. Serahsî, el-Mebsût, thk. Muhammed Hasan İsmail eş-Şafiî, 15 Cilt. (30 Cüz) Beyrut: Dâruʼl-kütübiʼl-ilmiyye, 1421/2001.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî. el-Vâfî fî usûli’l-fıkh, thk. Ahmed Muhammed el-Yemanî, 5 Cilt. Kahire: Dâruʼl-Kahire, 1423/2003. Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Mat-baatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1357/1938.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî. el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân. 6 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbn Affân, 1417/1997.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Asl, thk. Mehmet Boynukalın. 2.basım, 12 Cilt Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012. Şeybânî, el-Hücce ‘alâ ehli'l-Medîne, thk. Mehdi Hasan el-Kilânî, 3.Basım, 4 Cilt Beyrut: Âlemü'l-kütüb, 1403/1983.
• Şeybânî, Âsâr, thk. Halid el-Avvâd, 2 Cilt. Dımeşk: Dâru'n-Nevâdir1429/2008.
• Yiğit, Metin. İlk Dönem Hanefi Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usul Anlayışında Sünnet. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî, Şerhu meâni’l-âsâr, thk. Muhammed Zühri en-Neccâr, Muhammed Seyyid Câdu’l-Hak, 5 Cilt Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1414/1994.
• Zühaylî, Vehbe. Usûlüʼl-fıkhiʼl-islâmî. 2 Cilt. Beyrut: Darüʼl-fikri'l-muâsır. 1418/1998.