المراجع المالكية لشارح شافعي: المصادر المالكية في فتح الباري لابن حجر العسقلاني

Yıl 2025, Sayı: 43, 1 - 25, 30.06.2025

Sezai Engin

https://doi.org/10.56361/usul.1671622

Öz

قد درس ابن حجر العسقلاني في فتح الباري الذي كتبه في القاهرة المملوكية في القرن التاسع الهجري تراكم الشروح التي سبقته دراسة جيدة، وأنشأ لنفسه مجموعة غنية من المصادر أثناء عملية التأليف. وعلى الرغم من استعانته بالشروح/الشراح مراجعًا إلا أنه لم يتوقف عن نقدها عند الضرورة. فقد كان شراح الأندلس والمغرب المالكيون من مصادر ابن حجر. فقد نقل في فتح الباري عن ابن بطال، وابن عبد البر، والمازري، والقاضي عياض، وغيرهم، ممن اشتهرت شروحهم. بالإضافة إلى هذا فإن ابن حجر ينقل كثيراً من الشرّاح المالكيين الآخرين من نفس البيئة العلمية وينتقدهم في آرائهم عند الضرورة. وقد تم التركيز في هذه المقالة على الشراح الأندلسيين والمغاربة مثل الداودي وابن أبي صفرة وابن التين وابن رشيد الذين اقتبس ابن حجر منهم في فتح الباري. وكذلك قد ذكر شراح الحديث المالكيين من مصر أمثال ناصر الدين ابن المنير وأخيه زين بن المنير اللذان استفاد منهما ابن حجر. وتم أولاً تحديد منهج ابن حجر في التعامل مع هؤلاء الشراح كمؤلف/شارح، وبعد ذلك، تمت محاولة تحديد آثار هؤلاء الشراح على تشكيل محتوى فتح الباري.

Anahtar Kelimeler

الشرح , ابن حجر العسقلاني , فتح الباري , الشراح المالكيون

Mālikī References of a Shāfi‘ī Commentator: Ibn Ḥajar al-ʻAsqalānī’s Mālikī Sources in Fatḥ al-Bārī

Öz

Ibn Ḥajar al-Asqalānī studied the accumulation of commentary before him very well in Fatḥ al-Bārī which he wrote in Mamluk Cairo in the 9th hijrī century and created a rich pool of sources for himself during the process of the writing. Although he used the commentaries/commentators as references, he didn’t refrain from criticizing them when necessary. Mālikī commentators of Andalusia and Maghreb region were also included among Ibn Ḥajar sources. Scholars such as Ibn Baṭṭāl, Ibn ‘Abd al-Barr, al-Māzarī and al-Qāḍī ʻIyāḍ who’s their commentaries are known, are cited in Fatḥ al-bārī. Moreover, Ibn Ḥajar frequently refers to another Mālikī commentators from the same scholarly milieu and criticizes them for their ideas when necessary. Andalusian and Maghrebian commentators such as al-Dāwūdī, Ibn Abī Ṣufrah, Ibn al-Tīn and Ibn Rushayd whose referenced by Ibn Ḥajar in Fatḥ al-Bārī were focused on this article. Additionally Mālikī hadith commentators from Egypt such as Nāṣiruddin Ibn al-Muneyyir and his brother Zayn Ibn al-Muneyyir whom Ibn Ḥajar benefited from were also mentioned. First, Ibn Ḥajar’s approach to the aforementioned commentators as an author/commentator was determined. Then, the influence of these commentators on the shaping of the content of Fatḥ al-bārī were tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Commentary , Ibn Ḥajar al-ʻAsqalānī , Fatḥ al-Bārī , Mālikī Commentators

Şâfiî Bir Şârihin Mâlikî Referansları: İbn Hacer el-Askalânî’nin Fetḥu’l-bârî’deki Mâlikî Kaynakları

Öz

İbn Hacer el-Askalânî, hicrî 9. asır Memlük Kâhiresi’nde kaleme aldığı Fetḥu’l-bârî’de kendisinden önceki şerh birikimini çok iyi etüt etmiş, telif sürecinde kendisine zengin bir kaynak havuzu oluşturmuştur. Şerhleri/şârihleri referans olarak kullanmakla birlikte gerektiğinde bunların eleştirilerini yapmaktan da kaçınmamıştır. Endülüs ve Mağrib bölgesi Mâlikî şârihleri de İbn Hacer’in kaynakları arasında yer almıştır. İbn Battâl, İbn Abdülber, Mâzerî, Kâdî İyâz gibi şerhleri bilinen isimlere Fetḥu’l-bârî’de atıflar yapılmıştır. Diğer taraftan İbn Hacer, aynı ilim havzasından başka Mâlikî şârihlerden de sıklıkla nakiller yapmakta, gereken yerlerde ise görüşleri üzerinden onları eleştirmektedir. Makalede İbn Hacer’in Fetḥu’l-bârî’de atıfta bulunduğu Dâvûdî, İbn Ebû Sufre, İbnü’t-Tîn, İbn Rüşeyd gibi Endülüs ve Mağrib kökenli şârihler üzerinde durulmuştur. Aynı şekilde İbn Hacer’in yararlandığı Nâsirüddin İbnü’l-Müneyyir ve kardeşi Zeyn İbnü’l-Müneyyir gibi Mısır coğrafyasından olan Mâlikî hadis şârihlerine de değinilmiştir. Öncelikli olarak bir müellif/şârih olarak İbn Hacer’in bu şârihlere yaklaşımı tespit edilmiştir. Sonrasında ise söz konusu şârihlerin Fetḥu’l-bârî’nin içeriğinin şekillenmesindeki etkileri belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şerh , İbn Hacer el-Askalânî , Fetḥu’l-bârî , Mâlikî Şârihler

Kaynakça

• Akyüz, Vecdi. “Asîlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/482. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. b.y.: Müessesetü’t-Târihi’l-Arabî, ts.
• Bodur, Osman. “Müteşâbih Hadîslerin Yorumu Bağlamında İbnü’l-Müneyyir’in (ö. 683/1284) Tefsîru Müşkilâti Ehâdîs bi Şekli Zâhirihâ Adlı Eseri”. Usûl: İslam Araştırmaları 17 (2012), 107-130.
• Dabbî, Ebû Caʿfer Ahmed. Buġyetü’l-mültemis fî târîḫi ricâli ehli’l-Endelüs. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1387/1968.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed. Ṭabaḳâtü’l-müfessirîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Engin, Sezai. Şerh ve Şârihin İzini Sürmek Hadis Şerhlerinin Hikâyesi. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Hamed Abdullah. Mevâridü’l-Ḥâfıẓ İbn Ḥacer fî Fetḥi’l-bârî. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1425/2004.
• Humeydî, Ebû Abdillâh Muhammed. Cezvetü’l-muḳtebis fî ẕikri vülâti’l-Endelüs. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Teʾlîf ve’n-Neşr, 1386/1967.
• İbn Ebû Sufre, el-Mühelleb et-Temîmî. el-Muḫtaṣaru’n-naṣîḥ fî tehẕîbi’l-Câmiʿi’ṣ-Ṣaḥîḥ. thk. Ahmed b. Fâris. 4 Cilt. Riyad: Dârü’t-Tevhid, 1430/2009.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ (Ebû İshâk) Burhânüddîn İbrâhîm. ed-Dîbâcü’l-müẕheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâ’i’l-meẕheb. Kahire: Dârü’t-Türâs li’t-Tab ve’n-Neşr, 1391/1971.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Hedyü’s-sârî. thk. Ebû Kuteybe el-Faryâbî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1426/2005.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. el-Muʿcemü’l-müfehres ev Tecrîdü esânîdü’l-kütübi’l-meşhûre ve’l-eczâʾi’l-mens̱ûre. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî şerḥu Ṣaḥiḥi’l-Buḫârî. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, 1379/1959.
• İbn Rüşeyd. Ebû Abdullah Muhibbüddin Muhammed b. Ömer. İfâdetü'n-naṣiḥ bi't-taʿrifi bi-isnâdi'l-Camiʿi's-Ṣaḥîḥ. thk. Nazar Muhammed el-Fâreyâbî. b.y.: y.y., 1444/2022.
• İbn Rüşeyd, Ebû Abdullah Muhibbüddin Muhammed b. Ömer. Tercümâtü’t-terâcim ʿalâ ebvâbi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Muhammed b. Zeynelâbidin Rüstem. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1428/2008.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed. Şeẕerâtü’ẕeheb fî aḫbari men ẕeheb. thk. Mahmûd el-Arnaût. Beyrut: Daru İbn Kesir, 1412/1992.
• İbnü’l-Müneyyir, Ebü’l-Hasen Zeynüddin. Tefsîru müşkilâti eḥâdîs̱ yüşkilu ẓahiruhâ. thk. Riyaz Mensi el-İsa. Amman: Dâru’l-Feth, 1434/2013.
• İbnü’l-Müneyyir, Nâsirüddin. el-Mütevârî ʿalâ ebvâbi’l-Buḫârî. thk. Ali Hasan Ali Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1411/1990.
• İbnü’l-Müneyyir. Hadis Yorumları. çev. Osman Bodur. İstanbul: Litera Yay., 2017.
• İbnü’t-Tîn, Ebû Muhammed Abdülvâhid b. Ömer es-Safâkûsî. el-Ḫaberü’l-faṣîḥ el-Câmiʿ li fevâʾidi Müsnedi’l-Buḫârî’s-Ṣaḥîḥ. Riyad: Dâru Atââti’l-İlm, 1446/2025.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-ma‘rifeti a‘lâmi meẕhebi Mâlik. thk. Heyet. Mağrib: Matbaatü Fedâle el-Muhammediyye, 1384/1965.
• Kallek, Cengiz. “Dâvûdî, Ahmed b. Nasr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/50-51. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbn Rüşeyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/292-294. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kannâs, Muhammed Abdullah. et-Taʿrîf bi’ş-şurûḥi’l-ḥadîs̱siyyeti’l-muḳtebesi minhâ fî Fetḥi’l-bârî. Riyad: Dârü’s-Sumeyʿî, 1433/2012.
• Kannûcî, Ebü’t-Tayyib Sıddîk Hasan Hân. el-Ḥıṭṭa fî ẕikri’ṣ-sıḥâḥi’s-sitte. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’t-Ta’lîmiyye, 1405/1985.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit (ed.). Hadis Şerh Literatürü I. İstanbul: İFAV Yayınları, 2020.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü muṣannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye. Beyrut: Mektebetü’l-Müsenna, 1406/1986.
• Mahfûz, Muhammed. Terâcimu’l-müʾellifîne’ṭ-Ṭûnusiyyîn. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1413/1994.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî ṭabaḳâti’l-Mâlikiyye. 2 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Makrîzî, Takiyyüddin. el-Muḳaffa’l-kebîr. thk. Muhammed Ya’lâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1427/2006.
• Meşhûr b. Hasen, Ebû Ubeyde - Râid b. Sabri, Ebû Huzeyfe. Muʿcemü’l-muṣannefâti’l-vâride fî Fetḥi’l-bârî. Suûd: Dârü’l-Hicre, 1412/1992.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman. “İbnü’l-Müneyyir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/156-157. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Nüveyhiz, Adil. Muʿcemu aʿlâmi’l-Cezâʾir. Beyrut: Müessesetü Nüveyhiz, 1400/1980.
• Parladır, Selahattin. “Kâbisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/41-42. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn. Aʿyânü’l-aṣr ve aʿvânü’n-naṣr. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Muâsır, 1418/1997.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Türkî Mustafâ Ahmed el-Arnâût. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 1421/2000.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed es-. el-Cevâhîr ve’d-dürer. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419/1999.
• Sezgin, Fuâd. Târiḫu’t-türâs̱i’l-ʿarabî. çev. Mahmud Fehmi Hicâzî. 4 Cilt. Suûd: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1990.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekir Celâleddin. Ṭabaḳâtü’l-ḥuffâẓ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Tinbüktî, Ebü’l-Abbâs Ahmed Bâbâ b. Ahmed. Neylü’l-ibtihâc bi taṭrîzi’d-dîbâc. Trablus: Dârü’l-Kâtib, 1421/2000.
• Tozlu, İbrahim. “Buhârî Râvisi Kâdî Mühelleb B. Ebû Sufre’nin Endülüs Hadisçiliğindeki Yeri Ve Önemi”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/1 (Temmuz 2015), 65-96.
• Türcan, Zişan. Hadis Şerh Geleneği Doğuşu, Gelişimi ve Dönüşümü. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ünal, İsmail Hakkı. “Kirmânî, Şemseddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/65-66. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Ziriklî, Hayrüddin. el-Aʿlâm ḳâmûsu terâcimi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArabi’l-müstaʿribîn ve’l-müsteşriḳîn. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 1423/2002.