'Abdülkâhir el-Bağdâdî'nin Tanrı-Âlem Anlayışı

Yıl 2012, Cilt: 18 Sayı: 18, 37 - 74, 01.12.2012

Hüseyin Doğan

Öz

Tanrı-âlem anlayışı, Kelâm ilminin incelemeye ve değerlendirmeye çalıştığı temel meselelerin başında gelmektedir. İslâm kelâmcıları, bir ve ezelî olan Tanrı inancını kendi inanç sistemlerinin temel esası olarak kabullendiklerinden yaratılmış olan bütün canlıları da kurguladıkları bu itikâdî kurama göre konuşlandırmışlardır. Zira İslâm kelâmcıları, görünen ve bilinen âlemden hareketle, bilinmeyen ve görünmeyen metafiziksel âleme yönelik görüş ve değerlendirmelerde bulunmuşlardır. Bilinen ve görünen âlemin yaratılışı ve ortaya çıkışı (hudûs) temel bir kuram olarak ispat edilip benimsenirse, bu sayede Yüce Yaratıcının varlığı da zorunlu olarak kabul edilmiş olmaktadır. Tanrı-âlem anlayışını, kendi eserlerinde müstakil olarak işleyen kelâmcıların başında Eş‘arî kelâm sisteminin en önemli temsilcilerinden birisi olan ‘Abdülkâhir el-Bağdâdî gelmektedir. Onun, Tanrı-âlem algısına dönük tespitleri, hem içinde yetiştiği ve koşullanmış olduğu inanç dizgesinin daha yakından tanınmasını sağlayacak hem de ortaçağa damgasını vuran bu itikâdî yapılanmanın günümüze dönük yansımalarına önemli katkılar sağlayacaktır

Anahtar Kelimeler

Tanrı, Âlem, Cevher, Araz, Sıfat, Yaratma

Kaynakça

• ‘Abdülcebbâr (1408/1988), Ebu’l-Hasan el-Kâdî, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, tah.: ‘Abdül- kerîm ‘Osmân, Mektebetü’l-Vehbe, Kahire.
• Barthold (1990), V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz.: Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu Yay., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• el-Bağdâdî (1346/1928), Ebû Mansûr ‘Abd el-Kâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî, Kitâbu Usûli’d-Dîn, İstanbul.
• ------------ (1991), Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark beyne’l--Fırak), çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• el-Bâkıllânî (1982), Ebû Bekir Muhammed b. Tayyîb, Kitâbu’t-Temhîdi’l-Evâ’il ve’t- Telhîsi’d-Delâ’il, tah.: İmâduddîn ‘Ahmed Haydar, Beyrut.
• ------ el-Bedevî (1979), ‘Abdurrahmân, Mezâhibü’l-İslâmiyyîn, c. I, Beyrut.
• el-Cüveynî (1950), İmâm el-Haremeyn ‘Abdülmelik b. ‘Abdillâh, Kitâbu’l-İrşâd ilâ Kavâtı‘ı’l-Edille fî Usûli’l-İ‘tikâd, nşr.: Muhammed Yûsuf Mûsâ–‘Ali ‘Abdül- mün‘îm ‘Abdülhâmîd, Mektebetü’l-Hancî, Kahire.
• ------------ (1399/1979), el-Kâfiye fi’l-Cedel, tah.: Fevkıye Hüseyin Mahmûd, Kahire.
• Çelebi (1360/1941), Kâtip, Keşfu’z-Zunûn, Milli Eğitim Basımevi, c. I-II, İstanbul.
• ed-Dımeşkî (1399/1979), İbn Asâkir, Tebyînü Kezibi’l-Müfterî, nşr.: M. Zâhid el- Kevserî, Beyrut.
• Doğan (2004), Hüseyin, ‘Abd el-Kâhir el-Bağdâdî ve Yöntembilimine Eleştirel Bir Yaklaşım, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• ------- (2011), İlk Dönem İslâm Kelâmcılarında Dinsel Metinleri Anlama ve Te’vîl Problemi, Kardeşler Ofset-Matbaacılık, Samsun, 2011.
• el-Eş‘arî (1407/1986), Ebu’l-Hasan ‘Ali b. İsma‘îl, el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne, nşr.: Fevkiye Hüseyin Mahmûd, Medine.
• --------- (1980), Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfi’l-Musallîn, tah.: Hellmut Ritter, Wiesbaden.
• ---------- (t.y.), Usûlü Ehli’s-Sünne ve’l-Cema‘a, tah.: Muhammed Seyyîd Culaynid, Kahire.
• el-Fârâbî (1986), Ebû Nasr Muhammed, el-Mantık ‘inde’l-Fârâbî-III (Kitâbu’l-Cedel), tah.: Refîk el-‘Acem, el-Mektebetü’l-Felsefiyye, Beyrut.
• el-Gazzâlî (1971), Ebû Hâmid Muhammed, İtikad’da Orta Yol (el-İktisâd fi’l-İ‘tikâd), çev.: Kemal Işık, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay., Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
• Gölcük (1992), Şerafeddin, Kelâm Tarihi, Esra Yay., Konya.
• -------- (1979), Şerafeddin, “‘Abdülkâhir el-Bağdâdî”, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, Sayı: III, Ankara.
• el-Hayyât (t.y.), Ebu’l-Hüseyin ‘Abdurrahîm b. Muhammed, Kitâbu’l-İntisâr ve’r-Redd ‘ala İbni’r-Râvendî, nşr.: Muhammed Hicâzî, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, Kahire.
• Işık (1967), Kemal, Mu‘tezîle’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay., Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
• İbn Fûrek (1987), Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan, Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî, tah.: Daniel Gimaret, Beyrut.
• İbn Hallikân (t.y.), Ebu’l-‘Abbâs Şemsüddîn ‘Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Ve- feyâtu’l-‘Ayân, tah.: İhsân ‘Abbâs, Dâru’s-Sadr, c. III, Beyrut.
• İbn Rüşd (1402/1982), Ebu’l-Velîd Muhammed b. ‘Ahmed, Felsefetü İbn Rüşd (Faslu’l- Makâl ve Takrîru mâ beyne’ş-Şerî‘ati ve’l-Hikmeti mine’t-Tisâl - el-Keşfu ‘an Menâhici’l-Edilleti fî’l-‘Akâidi’l-Mille), tah.: Dâru Âfâki’l-Cedîde, Beyrut.
• ------ Karadaş (2003), Cağfer, Bâkıllânî’ye göre Allah ve Âlem Tasavvuru, Arasta Yay., Bursa.
• Kehhâle (1376/1957), Ömer Rıza, Mu‘cemu’l-Müellifîn -Terâcimu’l-Musannifi’l- Kütübi’l-‘Arabiyye-, c. V, Beyrut.
• Köymen (1998), Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• el-Kütübî (1973), Muhammed b. Şâkir, Fevâtü’l-Vefeyât, tah.: İhsân ‘Abbâs, Dâru’s- Sadr, c. II, Beyrut.
• Laoust (1999), Henry, İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler, trc.: Ethem Ruhi Fığlalı-Sabri Hizmetli, Pınar Yay., İstanbul.
• Lapidus (2003), Ira M., İslâm Toplumları Tarihi, çev.: Yasin Aktay, İletişim Yay., c. I, İstanbul.
• Macit (1996), Nadim, Ehl-i Sünnet Ekolünün Doğuşu, İhtar Yay., İstanbul.
• ------ Mantran (1981), Robert, İslâm’ın Yayılış Tarihi (VII-XI. Yüzyıllar), çev.: İsmet Kayaoğlu, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay., Atatürk’ün 100. Do- ğum Yılına Armağan, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
• ------ en-Neşşâr (1971), Ali Sâmî‘, Menâhicu’l-Bahs ‘inde müfekkiri’l-islâm, Dâru’l- Me‘ârif, Kahire.
• es-Subkî (t.y.), Ebû Nasr ‘Abdilvehhâb b. Takiyyiddîn, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ, Dâru’l-Ma‘rife, c. III, Beyrut.
• ------ Suphî (1405/1985), Ahmed Mahmud, Fî ‘İlmi’l-Kelâm -Dırâsetü’l-Felsefiyye li-Ârâ’i’l-Fıraki’l-İslâmiyye fî Usûli’d-Dîn-, c. II, Beyrut.
• es-Suyutî (1384/1964), Celâlüddîn, Buğyetu’l-Vu‘ât fî Tabakâti’l-Luğaviyyîn ve’n- Nühât, tah.: Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, c. II, Beyrut.
• Turan (2010), Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Yay., İstanbul.
• Usta (2007), Aydın, Şamanizmden Müslümanlığa –Türklerin İslâmlaşma Serüveni-, Yeditepe Yay., İstanbul.
• Wensinck (1982), A. S., The Muslim Creed, Camridge At The Üniversity Press, Britain.