Mefhûmu’l-Muhâlefe’nin Delâleti

Yıl 2010, Sayı: 14, 117 - 154, 01.12.2010

Taha Nas

Öz

Usulcüler delillerin hükme delâletini tesbit etmek için dille ilgili birçok meseleyi ele almış, lafzı birçok açıdan tasnife tabi tutmuş ve incelemişlerdir. Bu tasniflerden en yaygın olanı mantûk – mefhûm şeklindeki ayırımdır. Lafız mantûkuyla ifade ettiği hükümler dışında bir de mefhûm yoluyla bazı hükümlere delâlet eder. Bu tasnifte mefhûm, genelde iki kısma ayrılmış. Biri lafzın, mantûkunun ifade ettiği anlam ile aynı doğrultuda bir manaya delâlet etmesidir. Diğeri de mantûkun zıddına bir manaya delaletidir. Bu çalışmada, mefhûmun ikinci türü olan ve geçerli bir delalet şekli olup olmadığı konusunda usulcüler arasında derin tartışmalara konu olan mefhûmu’l-muhalefe, türleri, hücciyeti, buna dair ileri sürülen gerekçeler ve alakalı diğer konularla ilgili kavramlar ele alınmıştır

Anahtar Kelimeler

Delâlet, Mantûk, Mefhûm, Mefhûmu’l-muhâlefe

Kaynakça

• Abdülaziz Buhârî, Alâuddîn Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed (ö. 730/1330), Keşfu’l- esrâr an usûli Fahri’l-İslam el-Pezdevî, thk. Muhammed el-Mu’tasımbillah el- Bağdadî, 4 cilt, Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-Arabî, 1994.
• Ahsiketî (Ahsikesî), Ebû Abdillah Hüsamüddin Muhammed b. Muhammed b. Ömer (ö. 644/1246-47), el-Müntehab fî usuli’l-mezheb, thk. Ahmed Muhammed Nâsır Abbâs el-Avdî, Beyrut, Daru’l-Medâri’l-İslâmî, 2005.
• Âmidî, Ebu’l-Hasen Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Sa’lebî (ö. 631/1233), el- İhkâm fî usûli’l-ahkâm, 4 cilt, Riyad, Daru’s-Samî’î, 2003.
• Aral, Vecdî, Hukuk ve Hukuk Bilimi Üzerine, İstanbul, Filiz Kitabevi, 1991.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillah b. Sehl (ö. 400/1009), el-Furûku’l-luğaviyye, thk. Hüsâmüddîn El-Kudsî, Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1981.
• Attâr, Hasan b. Muhammed, Hâşiyetü’l-allâme eş-Şeyh Hasan el-Attar ala Şerhi’l-Celâl el- Mahallî alâ Cem'i'l-cevâmi li’l-İmâm İbnü’s-Sübkî, yy., Daru’l-Bâz, ty.
• Aybay, Rona – Aydın, Hukuka Giriş, İstanbul, Hukuk Araştırmaları Vakfı, 1991.
• Babertî, Muhammed b. Mahmud b. Ahmed (ö. 786/1385), er-Rudûd ve’n-nukûd şerhu muhtasari İbnü’l-Hâcib, thk. Terhîb b. Rebî’ân ed-Devserî, 2 cilt, Riyad, Mektebetu’r-Rüşd, 2005.
• Bâcî, Ebu’l-Velid Süleyman b. Halef b. Sa’d et-Tücîbî, İhkâmu’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl, thk. Abdullah Muhammed el-Cebbûrî, Beyrut, Müessesetü’r-Risale, 1989.
• ……….. Kitabu’l-hudûd fi’l-usûl, thk. Nezîh Hammad, Kahire, 2000.
• ……….. Kitabu’l-işâre fi ma’rifeti’l-usûl ve’l-vicâze fi ma’ne’d-delîl, thk. Muhammed Ali Ferkûs, Beyrut, Daru’l-beşâiri’l-İslamiyye, 1996.
• Bâkıllânî, Kadı Ebu Bekr Bâkıllânî, Et-Takrîb ve’l-irşâdü’s-sağîr, thk. Abdülhamid b. Ali Ebu Zenîd, 3 cilt, Müessesetü’r-risale, 1993-1998.
• Basrî, Ebu’l-Hüseyn Muhammed b. Ali b. Tayyib, El-Mu’temed fi usûli’l-fıkh, thk. Halil el-Meys, 2 cilt, Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Bedahşî, Muhammed b. Hasan, Şerhu’l-Bedahşî/Menâhicu’l-‘ukûl şerhu minhâci’l-vusûl, 3 cilt, Mısır, Matbaatu Muhammed Ali Sabih, ty.
• Beydâvî, Nâsırüddin Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed (ö. 685/1286) Minhâcu’l- vusûl fî ma’rifeti’l-usûl (Bedahşî ve İsnevî şerhleriyle birlikte basılmıştır), 3 cilt, Mısır, Matbaatu Muhammed Ali Sabih, ty.
• Bilge, Necip, Hukuk Başlangıcı : Hukukun Temel Kavram ve Kurumları, Ankara, Turhan Kitabevi, 2007.
• Cessâs, Ahmed b. Ali er-Râzî, el-Fusûl fi’l-usûl, thk. Uceyl Casim en-Neşmî, 3 cilt, Kuveyt, Vizaretu’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-islamiyye, 1984.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd (ö. 400/1009), es-Sıhâh = Tacü’l-luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye, thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr, 6 cilt, Beyrut, Daru’l-Alem lil Melayîn, 1990.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf (ö. 816/1413), et- Ta’rîfât, yy., 1309.
• Cüveynî, Ebü'l-Meâlî İmamü'l-Harameyn Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf et-Tâî en-Nîsâbûrî (ö.478), el-Burhân fi usûli’l-fıkh, thk. Abdülazim Mahmud ed- Dîb, Katar, 1399.
• ………. Kitâbü't-telhîs fî usûli'l-fıkh = Telhis[Telhisü’t-Takrib], thk. Abdullah Cevlem Nibali, Şübeyr Ahmed Ömeri, 3 cilt, Beyrut, Dârü'l-Beşairi'l-İslâmiyye, 1996.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer b. İsa (ö. 430), Takvîmu’l-edille fi usûli’l-fıkh, thk. Halil Muhyiddin el-Meys, Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Duman, Soner, Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı, İSAM Yayınları, İstanbul, 2009.
• El-Hasen, Halife Bâ Bekr, Menâhicü’l-usûliyyîn fî turuki delâlâti’l-elfâz ale’l-ahkâm, Kahire, Mektebetü Vehbe, 1989.
• Emîr Padişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Huseynî el-Buhârî el-Mekkî (ö. 987/1579), Teysîru’t-Tahrîr, 4 cilt, [y.y.], Mustafa el-Babi el-Halebi, 1931.
• Ensârî, Abdülalîy Muhammed b. Nizâmüddîn Muhammed es-Sehâlevî el-Ensarî el- Leknevî (ö. 1225/), Fevâtihu’r-rahamût, 2 cilt, Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• Esmendî, Alâuddîn Muhammed b. Abdülhamîd (ö. 552/1158), Bezlü’n-nazar fi’l-usûl, thk. Muhammed Zeki Abdülberr, Kahire, Mektebetü Dari’t-Türâs, 1992.
• Ferrâ, Ebû Ya’lâ Muhammed b. el-Huseyn b. Muhammed b. Halef (ö. 458/1066), el-‘Udde fî usûli’l-fıkh, thk. Ahmed b. Ali el-Mubârekî, 5 cilt, Riyad, 1993.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslam Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî (ö. 505/1111), el-Müstasfâ min ‘ilmi’l-usûl, thk. Hamza b. Züheyr Hafız, 4 cilt, Medine, 1413.
• …...…,. el-Menhûl min ta’lîkâti’l-usûl, thk. Muhammed Hasan Heyto, Dımeşk, Daru’l- Fikr, 1980.
• ………. Şifâu’l-ğalîl fî beyâni’ş-şebeh ve’l-muhayyel ve mesâliki’t-ta’lîl, thk. Hamed el- Kebîsî, Bağdat, Matbaatü’l-İrşâd, 1971.
• Güriz, Adnan, Hukuk Başlangıcı, Ankara, Siyasal Kitabevi, 2003.
• Habbâzî, Celâlüddîn Ebî Muhammed Ömer b. Muhammed b. Ömer el-Hucendî (ö. 691/1292), el-Muğnî fî usûli’l-fıkh, thk. Muhammed Mazhar Beka, Mekke, Daru’l- Besâir, 1403.
• Haffâf, Nebîl, el-İhtilâfu beyne cumhûri’l-usûliyyîn ve İbn Hazm fi’l-ihticâci bi’l-mefhûm ve eseruhu fi’l-furû’i’l-fıkhiyye, Beyrut, Daru İbn Hazm, 2006.
• İbn Abdişşekûr, Muhibbullah el-Bihârî (ö. 1119/1707), Müsellemü’s-sübût (Ansarî’nin Fevâtihu’r-rahamût şerhiyle), 2. cilt, Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ty.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Ali b. Akîl b. Muhammed el-Bağdadî (ö. 513/1119), el-Vâzıh fi Usûli’l-fıkh, thk. Abdullah b. Abdü’l-Muhsin et-Türkî, 5 cilt, Beyrut, Müessesetu’r- Risale, 1999.
• İbn Cüzey, Ebu’l-Kasım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî, (ö. 741/1340), Takrîbü’l-vusûl ilâ ‘ilmi’l-usûl, thk. Abdullah Muhammed el-Cebbûrî, Ürdün, Daru’n-Nefâis, 2002.
• İbn Emîru’l-Hâcc, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Halebî (ö. 879/1474), et-Takrîr ve’t-tahbîr, 3 cilt, Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• İbn Fûrek, Bekr Muhammed b. Hasan b. Furek el-Ensârî, el-Muhtasar, Dımeşk, Mektebetü Dari’l-Ğavsânî, 2002. Eser Muhammed Hassan İbrahim Avd’ın “İbn Fûrek ve asâruhu’l-usuliyye” isimli doktora tezinin bir parçası olarak neşredilmiştir.
• ………. Kitabu’l-hudûd fi’l-usûl: el-Hudûd ve’l-muvâdaât, thk. Muhammed Süleymani, Beyrut, Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî el-Kurtubî, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, thk. Ahmet Muhammed Şakir, 8 cilt, Beyrut, Daru’l-Afâki’l-Cedide.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el- Makdîsî (ö. 620/1223), Ravdatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır fî usûli’l-fıkh alâ mezhebi’l-imâm Ahmed, Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-ilmiyye, 1981.
• İbn Manzur, Cemaluddin Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mukarram (ö. 711/1311), Lisânu’l- Arab, Kahire, Daru’l-Maarıf, ty.
• İbn Melek, İzzüddîn Abdullatif b. Abdülaziz Firişte (ö. 801/1398), Şerhu Menâri’l-envâr, İstanbul, Dârü't-tıbâati'l-âmire, 1292.
• İbn Müflih, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Müflih b. Muhammed el-Makdisî er-Râmînî (ö. 763/1362), Usûlü’l-fıkh, thk. Fehd b. Muhammed es-Sedhân, 4 cilt, Riyad, Mektebetü’l-Abîkân, 1999.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed Mısri Hanefi, Fethü’l-gaffâr bi- şerhi’l-Menâr = Mişkâtü’l-envâr fî usûli’l-menâr, 970/1563, havaşi Abdurrahman Bahravî, Beyrut, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001/1422.
• İbn Reşîk, Ebû Ali el-Huseyn b. Ebi’l-Fedail Atîk b. el-Huseyn b. el-Huseyn b. Adillah er- Rab’î el-Cemâl (ö. 632/1234), Lübâbü’l-mahsûl fî ‘ilmi’l-usûl, thk. Muhammed Gazali Ömer Câbî, 2 cilt, Dubai, Daru’l-Buhûs li’d-Diraseti’l-İslamiyye, 2001.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî (ö. 595/1198), ed-Darûrî fî usûli’l-fıkh: Muhtasaru’l-Müstesfâ, thk. Cemalüddin el-Alevî, Beyrut, Dâru’l-Ğarbi’l-İslamî, 1994.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osman b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yunus (ö.646/1249), Muhtasaru’l-Müntehe’l-usûlî (Adududdîn el-Îcî şerhi ve Teftâzânî ve Cürcânî haşiyesiyle), Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1983.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivasî elİskenderî (ö. 861/1457), et-Tahrîr fî ‘ilmi’l-usûl (Emîr Padişah şerhi ile), Matbaatu Mustafa el-Babî el-Halebî ve evlâdühü bi Mısır, h. 1350.
• İbnü’n-Neccâr, Ebû Bekr (Ebü’l-Bekâ) Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilazîz el-Fütûhî (ö. 972/1564), Şerhu’l-Kevbebi’l-münîr: el-Muhteberu’l-mübteker şerhu’l- muhtasar, thk. Muhammed ez-Zuhaylî – Nezîh Hammâd, 4 cilt, Riyad, Mektebetu’l-‘Ubeykân, 1993.
• İbnü'l-Kassâr, Ebü'l-Hasan Ali b. Ömer, el-Mukaddime fi'l-usûl: dirâsât ve nusûs fî usûli'l- fıkhi'l-mâlikî, Beyrut, Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1996.
• İbnü’s-Sââtî, Ebû’l-Abbâs Muzafferüddîn Ahmed b. Ali b. Tağlib el-Ba’lebekkî el-Bağdadî (ö. 694/1295), Bedî’u’n-nizâm: Nihâyetü’l-vusûl ilâ ‘ilmi’l-usûl, neşr. Sa’d b. Ğarîr b. Mehdî, 2 cilt, Mekke, 1418.
• Îcî, el-Kadî ‘Adudu’l-mille ve’d-din Abdurrahman b. Ahmed (ö.756/1355), Şerhu’l-‘adud alâ muhtasari’l-muntehâ’l-usûlî, Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İltaş, Davut, Fıkıh Usulünde Mütekillimin Yönteminin Delalet Anlayışı, (basılmamış doktora tezi), Kayseri, 2006.
• İsnevî, Cemaluddin Abdurrahim b. el-Hasan (ö. 772/1370), Nihâyetu’s-sûl fi Şerh-i minhaci’l-usûl, 4 cilt, Beyrut, Alemu’l-Kutub, t.y.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib b. Emîr Ömer b. Emîr Gâzî el-Farâbî (ö. 758/1357), et- Tebyîn, thk. Sâbır Nasr Mustafa Osman, 2 cilt, Kuveyt, Vezâratü’l-Evkâf ve’ş- Şuûni’l-İslâmiyye, 1999.
• İzmîrî, Süleyman b. Veli b. Resul el-Kırşehrî (ö. 1102/1690), Hâşiyetü’l-Fâzıl el-İzmîrî alâ Mir'âti'l-usûl fî şerhi Mirkâti'l-vüsûl, İstanbul, Matbaatü’l-Hac Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1285.
• Kadı Abdülcebbâr, Ebu’l-Hasen Kâdı’l-Kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr El- Hemedânî (ö. 415/1025), el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, 16 cilt, Kahire, Matbaatu Dari’l-Kütüb, 1963.
• Karâfî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. İdris b. Abdirrahmân el-Mısrî (ö. 684/1285), el-Furûk, hamişleriyle), 2 cilt, Beyrut, Alemu’l-Kutub, t.y.
• ve’l-Kavâidu’s-seniyye
• fi’l-esrâri’l-fıkhiyye
• …...…, el-‘İkdü’l-manzûm fi’l-husûs ve’l-umûm, thk. Ahmed el-Hatm Abdullah, Mekke, Dâru’l- Kütüb, 1999.
• Kelvezânî, Ebu’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen el-Bağdadî (ö. 510/1116), et- Temhîd fî usûli’l-fıkh, thk. Müfid Muhammed Ebû Amşe, 4 cilt, Cidde, Daru’l- Medeni, 1985.
• Komisyon, (İbrahim Mustafa, Ahmet Hasan ez-Zeyyât, Hamid Abdülkadir, Muhammed Ali en-Neccâr), el-Mu’cemu’l-Vesît, Kahire, Mektebetu’ş-Şurûki’d-Devliyye, 2004.
• Lâmişî, Ebu’s-Senâ Mahmûd b. Zeyd (ö. Hicri altıncı asrın ilk yarısı), Kitâbun fî usûli’l- fıkh, thk. Abdülmecid Türkî, Beyrut, Daru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1995.
• Mahallî, Ebu Abdullah Celaleddin Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Ensari Mahalli (864/1459), el-Bedrü’t-tâli’ fi halli Cem’i’l-cevâmi’/Şerhu Cem’i’l-cevâmi’; Daru’l- Bâz, t.y.
• Mâzerî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî (ö. 536/1141), İzâhu’l-mahsûh min Burhâni’l-usûl, thk. Ammar et-Talibî, Beyrut, Daru’l- Ğarbi’lİslamî, 2001.
• Merdâvî, Alauddîn Ebi’l-Hasen Ali b. Süleyman Ahmed b. Muhammed (ö. 885/1480), et- Tahbîr Şerhu’t-Tahrîr fî usûli’l-fıkh, thk. Abdurrahman b. Abdullah-Avd b. Muhammed-Ahmed b. Muhammed, 8 cilt, Riyad, Mektebetü’r-Rüşd, 2000.
• Molla Husrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Ali (ö. 885/1480), Mir’âtu’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l- vusûl, neşr. Şirket Sahafiyye Osmaniye (Yusuf Diyauddin, Ahmed Nailî), İstanbul, Dersaadet, 1321.
• Muhakkık Hıllî, Ebu’l-Kâsım Necmüddîn Ca’fer b. El-Hasen b. Ebî Zekeriyâ Yahyâ (ö. 676/1277), Meâricü’l-usûl, Kum, Müessesetü Âli’l-Beyt, 1403.
• Muzaffer, Muhammed Rıza, Usulü'l-fıkh, Beyrut, Müessesetü’l-a’lâ li’l-matbuât, 1991.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Hâfizüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd (ö. 710/1310), Menâru’l-envâr (müellifin Keşfu’l-esrâr şerhi ile basılı), Beyrut, Dârü'l-Kütübi'l- İlmiyye, 1986.
• …...…, Keşfu’l-esrâr, Menâru’l-envâr şerhi, Beyrut, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1986.
• …...…, Şerhu’l-Müntehab, thk. Sâlim Öğüt, İstanbul, 2003.
• Oğuzman, M. Kemal, Medeni hukuk dersleri, İstanbul, Filiz Kitabevi, 1994.
• Özbilgen, Tarık, Eleştirisel Hukuk Başlangıcı Dersleri, İstanbul, 1976.
• Pezdevî, Ebu’l-Usr Fahrulislâm Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Huseyn (ö. 482/1090), Usûlü’l-Pezdevî: Kenzu’l-vusûl, Abdülaziz Buhari’nin Keşfu’l-esrâr şerhi ile, thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer, 4 cilt, Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-Arabî, 1997.
• Râcih, Abdüsselâm Ahmed, Delîlu’l-Hitâb - Mefhumu’l-muhâlefe ve eseru’l-ihtilafi fîhi fi’l- fıkhi ve’l-kanûn, Beyrut, Daru ibn Hazm, 2000.
• Râhûnî, Ebû Zekeriyâ Yahyâ b. Mûsâ (ö. 773), Tuhfetü’l-mes’ûl fî şerhi Muhtasari’l- Müntehâ’s-sûl (thk. Dr. Yusuf el-Ehdar el-Kayyim), 4 cilt, Dubai, Daru’l-Buhûs, 2002.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Huseyn et-Taberistânî (ö. 606/1210), el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh, thk. Taha Cabir Feyyaz el-Alvânî, 6 cilt, Beyrut, Müessesetü’r-Risale, 1992.
• Sadruşşerîa’, Ubeydullah b. Mes’ûd el-Mahbûbî el-Buhârî (ö. 747/1346), et-Tavzîh fî halli ğavâmizi’t-Tenkîh, (Teftâzânî’nin Şerhu’t-telvîh’i ile birlikte), Beyrut, Daru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, ty.
• Safiyyüddîn el-Urmevî, eş-Şeyh Muhammed b. Abdürrahim el-Urmevî el-Hindi (ö. 715/1315), Nihâyetü’l-vüsûl fî dirâyeti’l-usûl = Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl, thk. Salih b. süleyman el-Yusuf, Sa’d b. Salim es-Süveyh, Mekke, el-Mektebetu’t- Ticariyye, t.y.
• Sâlih, Muhammed Edîb, Tefsîru’n-nusûs fi’l-fıkhi’l-İslamî, 2 cilt, Beyrut, el- Mektebetü’lİslamî, 1984.
• Sem‘ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed b. Abdulcabbâr (ö. 489), Kavâtı‘u’ledille fi’l-usûl, thk. Abdullah Hafız Ahmed el-Hükmî, 5 cilt, Riyad, Mektebetü’t-Tevbe, 1998.
• Semerkandî, Alâuddîn Ebi Bekr Muhammed b. Ahmed (ö. 539), Mîzânu’l-usûl fî netâici’l- ‘ukûl, thk. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa’dî, 2 cilt, Medine, Vezaratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, 1987.
• Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl, Usûlü’s-Serahsî, thk. Ebu’l-Vefâ el- Afğanî, 2 cilt, Beyrut, Daru’l-Ma’rife, 1973.
• Seyyid Şerif Murtezâ, Ebu’l-Kasım Ali b. el-Huseyn el-Musevî, ez-Zerî‘a fi’l-usûl, thk. Ebu’l-Kâsım el-Kercî, 2 cilt, Tahran, 1376.
• Sığnâkî, Hüsâmüddîn Huseyn b. Ali b. Haccâc b. Ali (ö. 714), Kitâbu’l-vâfî fî usûli’lfıkh, thk. Ahmed Muhammed Hamûd el-Yemânî, 5 cilt, Kahire, Daru’l-Kahire, 2003.
• Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdulvehhâb b. Ali b. Abdilkafî (ö. 771), Cem’u’l-cevâmi’ fi Usuli’l-fıkh, Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Sühreverdî, Şihabuddin Yahya b. Habeş (ö. 587), et-Tenkihât fi usûli’l-fıkh, thk. İyaz b. Namî es-Sülemî, Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs, er-Risâle, thk. Ahmed Muhammed Şarik, Beyrut, Daru’l-kütbübi’l- ilmiye.
• ………. el-Ümm, thk. Mahmûd Matarcî, Beyrut, Dâru'l-kütübi'l-'ilmiyye, 1993.
• Şa’lân, Abdurrahman b. Abdullah, Usûlu fıkhi’l-İmâm Mâlik : ediletühü’n-nakliyye, Riyad, Câmiatu İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 2003/1424.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed (ö. 1250), İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki ‘ilmi’lusûl, thk. Ebu Hafs Sami b. ‘Azi el-Eşerî, 2 cilt, Riyad, Daru’l-Fadîle, 2000.
• Şeyh Müfîd, Ebî Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Nu’mân el-‘Ukberî en-Nu’mânî, Et-tezkire bi usûli’l-fıkh, thk. Şeyh Mehdi Necef, Beyrut, Daru’l-Müfid, 1993. Bu muhtasar, “Silsiletü müellefatı Şeyh Mühfid” adıyla 14 cilt olarak neşredilen eserin 9. cildinde neşredilmiştir.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali b. Yusuf el-Fîrûzâbâdî (ö. 476), Şerhu’l-Lüma‘, thk. Abdülmecid Türkî, 2 cilt, Beyrut, Daru’l-Ğarbi’l-İslamî, 1988.
• …...…,.. el-Lüma‘ fî usûli’l-fıkh, thk. Muhyiddîn Dîb-Yusuf Ali Bedîvî, Beyrut, 1995.
• …...…,.. et-Tabsıra fî usûli’l-fıkh, thk. Muhammed Hasan Heyto, Dımeşk, Daru’l-Fikr, 1980.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali b. Ali (ö. 1158/1745), Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn, 2 cilt, Beyrut, Mektebetu Lübnan Naşirûn, 1997.
• Tilimsânî, Ebû Abdullah eş-Şerif Muhammed b. Ahmed b. Ali (771/1370), Miftahü'l- vüsûl ilâ binâi’l-furû’i ale’l-usûl; Kitâbu meşarâtü’l-galat fî’l-edille, thk. Muhammed Ali Ferkus, Mekke, el-Mektebetü'l-Mekkiyye, 1998.
• Tûfî, Necmüddîn Ebi’r-Rebî’ Süleyman b. Abdilkavî b. Abdilkerîm (ö. 716), Şerhu Muhtasari’r-Ravda, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, 3 cilt, Beyrut, Müessesetü’r-Risâle, 1990.
• Tûsî, Şeyhu’t-Tâife Ebû Cafer Muhammed b. El-Hasan, el-‘Udde fi usûli’l-fıkh, thk. Muhammed Rıza el-Ensarî el-Kummî, 2 cilt, Kum, Matbaatu’s-Sitâre, 1417.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdürrezzâk el-Huseynî Ebu’l-Fayz el-Murtadâ (ö. 1205/1790), Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kamûs, thk. Bir grup tahkikçi (Şamile’den), 40 cilt, Daru’l-Hidaye, ty.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillah (ö. 794), el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh, neşr. Abdülkadir Abdullah el-Ânî, 6 cilt, Kuveyt, Vezaretü’l-Evkâf ve’şŞuûni’l- İslâmiyye, 1992.
• …...…, Teşnîfü’l-mesâmi‘ bi Cem‘’i’l-cevâmi‘, thk. Seyyid Abdülaziz – Abdullah Rebî’, 4 cilt, Kahire, Mektebetu Kurtuba, 1999.