Hilâfet Yönetim Sisteminde Halifenin Göreve Gelmesinde Seçimin Yeri -Ehlü’l-Hall ve’l-Akd Modeli-

Yıl 2022, Cilt: 37 Sayı: 37, 145 - 169, 20.05.2022

Yahya Solmaz

Öz

Sosyal bir varlık olan insan, tabiatı gereği bir arada ve toplu halde yaşamaya ihtiyaç duymaktadır. Bu özelliğinin bir sonucu olarak insanlar, tarih boyunca topluluklar halinde yaşaya gelmiş ve gerek her bir ferdin huzurunun temin edilmesi gerekse bir bütün olarak toplumun doğru yönetiminin sağlanması gibi amaçlarla içlerinden birini yönetici ve lider olarak tayin etme ihtiyacı hissetmişlerdir.
İslam âlimleri de bu ihtiyacı dikkate almış ve devlet başkanının seçilmesi/belirlenmesi meselesini nas ve akıl ilişkisi bağlamında ilahî ve beşerî yönleriyle incelemiştir. Ayrıca dinin en saf haliyle yaşandığı Hz. Peygamber ashabının hayatta olduğu dönemin tecrübelerini dinin temel ilkeleri ile harmanlamış ve bu değerlendirme ışığında bir yöntem ortaya koymaya çalışmışlardır. Halifenin ehlü’l-hall ve’l-akd diye nitelendirilen bir heyet veya seçici kurul tarafından seçilmesi de bu bağlamda öne çıkmaktadır. Bu çalışmamızda İslam âlimlerinin konuyla ilgili görüşleri râşit halifeler devrinde hayat bulan uygulamalar dikkate alınarak incelenmiş ve halife seçiminde ehlü’l-hall ve’l-akd modeli ile ilgili bir değerlendirme ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Halife, Seçim, Ehlü’l-hall ve’l-akd, Hilâfet.

-دور الانتخاب في تعيين الخليفة في نظام إدارة الخلافة -نموذج أهل الحل والعقد

Öz

الانسان ككائن اجتماعي، يحتاج بطبيعته البشرية إلى العيش معًا وجماعيًا. نتيجة لهذه الميزة، عاش الناس في مجتمعات عبر التاريخ, واضافة الى ذلك شعروا بالحاجة إلى تعيين واحد منهم كرأيس وقائد لأغراض مثل ضمان سلامة كل فرد وضمان الإدارة الصحيحة للمجتمع.
إهتم العلماء المسلمون بهذه الحاجة ولأجل ذالك ودرسوا مسألة إتتخاب/تحديد رأيس الدولة من حيث جوانبها الدينية والإنسانية حسب النصوص المتعلقة بتلك المسألة مع أخذ مقتضيات العقل بعين الإعتبار. اضافة الى ذلك لقد مزجوا تجارب فترة الصحابة ـ التي عاش فيها الدين في أنقى صوره ـ مع ما يلزم مراعاتها من الأمور الأساسية في هذا المجال وحاولوا طرح منهج في ضوء هذا التقييم. وفي هذا المجال تبرز أن الخليفة في نظام الخلافة تنتخب من قبل لجنة موصوفة بأهل الحل والعقد أو أهل الإختيار. في هذه الدراسة تم فحص آراء العلماء حول هذا الموضوع من خلال مراعات الممارسات التي ظهرت في عهد الخلفاء الراشدين, كما تم تقييم دور أهل الحل والعقد في إنتخاب الخليفة.

Anahtar Kelimeler

الخليفة, الإنتخاب, أهل الحل والعقد, الخلافة

The Role of Election in the Caliph's Appointment in the Caliphate Governing System -The Ahl al-Hall wa al-Aqd Model-

Öz

As social beings, all humans, by their nature, are in need of living together in communities. As a consequence, throughout the history, humans have lived in communities and felt the need to choose leaders from among themselves to maintain not just peace and order but also good community governance.
Islamic scholars have examined the issue of appointment of heads of state through divine and human aspects in the context of nass-reason relationship, combined the experiences obtained in the Companions period when the religion was experienced in its purest form with the fundamental principles of the religion, and attempted to come up with a method in light of this evaluation. In this perspective, the Caliph's appointment by a delegation known as 'Ahl al-Hall wa al-Aqd' is significant. In this research, the views of Islamic scholars on the subject matter are investigated by taking into account the practices of the Four Caliphs period, and an attempt is made to offer an understanding of the Ahl al-Hall wa al-Aqd model in the appointment of caliphs.

Anahtar Kelimeler

Caliph, caliphate, election, ahl al-hall wa al-aqd.

Kaynakça

• Abdüssettâr eş-Şeyh. Hâmisu’l-hulefâi’r-râşidîn Ömer b. Abdülaziz. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Avcı, Casim. “Hilâfet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 3 Aralık 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/hilafet#1.
• Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdillâh b. Sehl el-Askerî. Mu‘cemü’l-furûki’l-lugaviyye. b.y.: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1412.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-evâil ve telhîsü’d-delâil. Lübnan: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1407/1978.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. el-İ‘tikâd ve’l-hidâye ilâ sebîli’r-reşâd. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1401.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-Cu‘fî el-Buhârî. el-Câmiu’l-müsnedü’s-sahîh. 9 cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf, Gıyâsü’l-ümem fî iltiyâsi’z-zulem. thk. Abdülazîm Mahmud ed-Dîb. Beyrut/Cidde: Dârü’l-Minhâc, 4. Basım, 2014.
• Ebû Fâris, Muhammed Abdülkâdir. el-Kâdî Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ ve kitâbuhû el-Ahkâmü’s-sultâniyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
• Ebû Ya‘lâ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef b. el-Ferrâ. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. thk. Muhammed Hâmid el-Fekî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım. 1971.
• Ebû Yûsuf, Ya’kub b. İbrahim. Kitâbü’l-harâc. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Ensârî, Abdülhamîd İsmail. “Ehlü’l-Hal ve’l-Akd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 22 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ehlul-hal-vel-akd
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail b. Ebî Bişr. el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1397.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail b. Ebî Bişr. el-Lüma‘ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘. Mısır: Matbaatu Mısır, 1955.
• Fettenî, Cemâlüddîn Muhammed Tâhir b. Ali el-Hindî. Mecma‘u bihâri’l-envâr fî garâibi’t-tenzîl ve letâifi’l-ahbâr. 5 cilt. b.y.: Matbaatu Meclis-i Dâireti’l-Me‘ârifi’l-Osmaniyye, 3. Basım, 1387/1967.
• Feyyumî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevî. el-Misbahü’l-münîr fî garîbi’ş-Şerhi’l-kebir li’r-Râfiî. Beyrut: el-Mektebetü'l-İlmiyye, ts.
• Gannuşi, Râşid, İslam Devletinde Kamusal Özgürlükler, Çev. Osman Tunç. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
• Gazâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Fedâihu’l-bâtıniyye. Kuveyt: Dâru’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, ts.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ‘ala’s-sahîhayn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Hallâf, Abdülvehhâb, es-Siyâsetü’ş-şer‘iyye. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1988.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Anayasa Hukuku. İstanbul: Beyan Yayınları, 2018.
• Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed İbn Hacer. Tuhfetü’l-muhtâc bi-şerhi’l-Minhâc. 10 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1983. Hitti, Philip. K.. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz ed-Dımaşkî. Hâşiyetu reddi’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Sikatüddin Ali b. Hasan b. Hibetillah ed-Dımaşkî. Tarîhu medîneti Dımaşk, 74 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Âşûr, Ebû Abdillâh Muhammed et-Tâhir b. Âşûr, Usûlü’n-nizâmi’l-ictimâ‘î fi’l-İslâm. b.y.: Dâru’s-Selâm, 2005.
• İbn Ebî Şerîf, Ebü’l-Meâlî Kemâlüddîn Muhammed b. Muhammed b. Ebî Bekr el-Makdisî. el-Müsâmere fî-şerhi’l-Müsâyere. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2. Basım, 1348.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim. el-Kitâbü’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr, 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût-Âdil Mürşid. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâ‘îlî el-Makdisî. el-Muğnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ’, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd er-Rab‘î el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. 5 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Bayrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ ez-Zührî. et-Tabakâtü’l-kübrâ, thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâder, 1968.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmail b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1407/1986.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe en-Nümeyrî el-Basrî. Târîhu’l-Medîneti’l-münevvere. thk. Fehîm Muhammed Şeltût. Cidde: Dâru’l-Esfahânî, 1399/1979.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübarek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Câmi‘u’l-usûl li-ehâdîsi’r-Resûl. 12 Cilt. Beyrut: y.y. 1970.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Üsdü’l-gâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1409/1989.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. es-Siyâsetü’ş-şer‘iyye fî ıslâhir’-râ‘î ve’r-ra’iyye. Riyad: Vizâretü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da‘ve ve’l-İrşad, 1418.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye. 9 Cilt. Riyad: Câmi‘atü’l-İmam Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1986.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. el-Hilâfe ve’l-mülk. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1414/1994.
• Kalyûbî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed b. Selâme. Hâşiyetü’l-Kalyûbî ‘alâ şerhi’l-Mahallî ‘ale’l-Minhâc. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
• Kaplan, Yunus. “Fazlullah Ruzbihan Hunci’nin Sülüku’l-Mülük Adlı Eserinde İmamet ve Saltanat”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 3/2 (2014). 434-463.
• Kâsimî, Zafer. Nizâmü’l-hükmi fi’ş-şerîati ve’t-târîhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1990.
• Kazıcı, Ziya. İslam Müesseseleri Tarihi, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1991.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “İmam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 3 Aralık 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/imam#1
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî el-Kurtubî. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Küleynî, Muhammed b. Yakub. Usûlü’l-kâfî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mürtezâ, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ahkâmü’s-sultâniyye ve’l-vilâyâtü’d-dîniyye. thk. Ahmed Abdüsselam. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 5. Basım. 1971.
• Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke. Kevâşifu’z-züyûf fi’l-mezâhibi’l-fikriyyeti’l-mu‘âsıra. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1416/1991.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenül-kübrâ. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Önder, Murat. “Amerika Birleşik Devletleri”. Yönetsel Yapı İncelemeleri. ed. Burhan Aykaç, Hatice Altunok, Fatma Gül Gedikkaya. Ankara: Nobel, 2018.
• Öz, Mustafa-İlhan, Avni. “İmâmet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 3 Aralık 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/imamet#1
• Özkan, Mustafa. Dört Halife ve Emevîler Döneminde Din-Devlet İlişkisi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Özkul, Fatih. “Başkanlık Sistemi Üzerine Amerika Birleşik Devletleri ve Azerbaycan Modeli Karşılaştırması”. TBB Dergisi 25/103 (2012), 85-110.
• Rayyıs, Ziyauddin. İslamda Siyasi Düşünce Tarihi. çev. İbrahim sarmış. İstanbul: Nehir Yayınları, 1995.
• Raysûnî, Ahmed. Fıkhu’s-sevra murâce‘âtün fi’l-fıkhi’s-siyâsî el-İslâmî. Kahire: Dâru’l-Kelime, 2013.
• Râzî, Fahrüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Me‘âlimü usûli’d-dîn. Lübnan: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. Mirʾâtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A‘yân. 23 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2013.
• Solmaz, Yahya. Ahkâm-ı Sultâniyye Türü Eserlerde Yürütme ve Yargı Erkleri (Mâverdî, Ebû Ya‘lâ ve Cüveynî Örneği), Ankara: AYBÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2020.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. Târîhu’l-hulefâ’. b.y.: Mektebetu Nizâr, 1425/2004.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 2. Basım, 1387.
• Uludağ, Süleyman. İslam-Siyaset İlişkileri. İstanbul: Dergah Yayınları, 2016.
• Yüksel, Yakup. İbn Âşur Tefsirinde Siyaset Toplum ve Kadın Konuları. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Zebdânî, Ömer Enver. es-Siyâsetü’ş-şer‘iyye ‘inde’l-Cüveynî, kavâ‘iduhâ ve mekâsiduhâ. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2011.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şu‘ayb el-Arnaût – Hüseyin el-Esed. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405/1985.
• Zeydân, Abdulkerîm, Usûlü’d-Da‘ve. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1423/2002.