Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtar ez-Zâhidî’nin Hayatı ve Eserleri

Yıl 2023, Sayı: 40, 161 - 206, 30.12.2023

Nurettin Adın

https://doi.org/10.56361/usul.1361754

Öz

Zâhidî’nin tam ismi, Ebû’r-Reca Necmuddîn Muhtar ez- Zâhidî’dir. Harizm’in Gazmîn (Gazmîne, Gazvîne) kasabasında dünyaya gelen imamın doğum tarihine kaynaklarda rastlanmamış olup hayatı Harizmşahlar’ın hem yükselme hem yıkılma dönemine rastlar. Zâhidî’nin kökeni hakkında tabakat kitaplarında net bir bilgiye ulaşılamamıştır. Zâhidî’nin “Hâtimetü’l-müctehidîn” olarak andığı Rüknüleimme es-Sabbâgī’yi “kayınpederim” diye zikretmesinden onun kızıyla evlendiği anlaşılmaktadır. Zâhidî Hârizm’in merkezi Cürcâniye’de er-Risâletü’n-Nâṣıriyye adlı eserini tamamladığı 21 Cemâziyelâhir 658’den (3 Haziran 1260) sonra vefat etti. Zâhidî hakkında yapılan bazı çalışmalarda, daha ziyade Mu’tezile mezhebini benimsemesi hali ve bu sebeple fetvalarına güvenilemeyeceği, daha çok bu çerçevede İslamî ilim dallarındaki görüş, düşünce ve yaklaşımları ön plana çıkarılarak konu edinildiği görülmektedir. Bu araştırmada ise bu alanların dışında İmam Zâhidî’nin ‘Kelam ilmine hâkimiyeti ve hakkı müdafaada münazara mahareti’, ‘Fıkıh alanındaki yetkinliği’ ve ‘Her durumda olayların olumlu yönlerine işaret etme kabiliyeti ve umut aşılama hassasiyeti’ olmak üzere üç alandaki meziyet ve hassasiyetleri konu edindiği gibi ayrıca hayatı da genel hatlarıyla ifade edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Zâhidî, Mu’tezile, Kelam, Fıkıh, Hadis

Etik Beyan

Etik Beyan / Etical Statement Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur. İt is declared that scientific and ethical principles have been fllowed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited(Nurettin Adın).

Destekleyen Kurum

Dergi park ve yöneticileri

Teşekkür

makalemin son aşamasına kadar yapıcı değerlendirmeleri ve kıymetli önerileri sebebiyle Hocalarıma çok teşekkür ederim.

Life and Works of Abū al-Rajā Najm al-Dīn Mukhtar al-Zāhidī

Öz

Abū al-Rajā Najm al-Dīn Mukhtar al-Zāhidī was born in Gazmīn town of Harizm and died in Gurgach (Jurjāniyya), the center of Harizm, after 21 Jumādā al-ʾĀkhir 658 (June 3, 1260). al-Zāhidī was interested in many fields of Islamic sciences such as recitation, of the Qur’an, kalam, fiqh, hadith, and he especially focused on the fields of fiqh and kalam. al-Zāhidī, a Hanafî scholar, wrote books on Hanafī fiqh such as al-Kunya al-Munya, al-Hāvī fī al-Fetavā, al-Mujtabā. In the field of theology, he wrote the works al-Mujtabā fī al-‘Usūl, al-Risāla al-Nāsiriyya, Risāla fī Dhikr al-Muhālifīn and Risāla fī al-Munāzara Beyna al-Muslimīn wa al-Nasārā. In his works, al-Zāhidī frequently quoted the views of well-known Mu‘tazila scholars such as Abū Ali al-Jubbā‘ī, al-Qādī ‘Abd al-Jabbār, Abū al-Husayn al-Basrī on both theology and fiqh, showing that he followed a line that adopted them. His works have attracted the attention of researchers, and academic studies have been conducted on his works, especially related to fiqh. al-Zāhidī, who carried out scientific studies in Baghdad and Anatolia, later returned to Jurjāniyya and stayed there until his death.

Anahtar Kelimeler

al-Zāhidī, Mu‘tazila, Kalam, Fiqh, Hadith

حياة الإمام أبي الرجا نجم الدين مختار بن محمود الزاهدي ومؤلفاته

Öz

الزاهدي هو الإمام أبو الرجا نجم الدين مختار بن محمود الخوارزمي الغزميني. ولد في قصبة الغزمين محافظة الخوارزم. ولم يوجد تاريخ ولادته في المصادر. يُفهم من حقيقة أن الزاهدي ذكر ركن الأئمة الصباغي، الذي أشار إليه بـ "خاتم المجتهيدين"، بـ "والد زوجتي" أنه تزوج ابنته. توفى الإمام الزاهدي بعد سنة 658 في مركز خوارزم في الجرجانية. لقد نال الإمام الزاهدي استحسان مجتمع إسلامي كبير بمصنفاته القيمة والفريدة من نوعها، والتي آثراها بآرائه وأفكاره التي تتناول العديد من مجالات العلوم الإسلامية. وفي بعض الدراسات عن الزاهدي يتبين أنه تبنى مذهب المعتزلة، وبالتالي لا يمكن الوثوق بفتاواه، وأن آرائه وأفكاره ومناهجه في العلوم الإسلامية يتم المناقشة عليها في هذا الإطار. وفي هذه الدراسة إلى جانب هذه المجالات، فضائل الإمام الزاهدي في ثلاثة مجالات: سيطرته على علم الكلام وقدرته على الجدال في الدفاع عن الحق وكفائته في الفقه الإسلامي والقدرة على الإشارة إلى الجوانب الإيجابية الأحداس في كل موقف وحساسية غرس الأمل وكذلك حياته المعبر عنها بعبارات عامة.

Anahtar Kelimeler

الزاهدي, المعتزلة, الكلام, الفقه, الحديث.

Kaynakça

• Adıvar, Abdülhak Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. nşr. Abdülhak Adnan Adıvar. İstanbul: Maarif Matbaası, 1943.
• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu’tezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2018.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mirkatü’l-mefatih. Kahire: Mültan, 1392/1972
• Babanî, Bağdatlı İsmâil Paşa b. Mehmed Emin. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âsârü’l-musannifîn. nşr. Kilisli Rifat Bilge; tsh. İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Avni Aktuç, I-II. İstanbul: Maarif Matbaası, 1955.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/1-21. İstanbul: TDV Yayınları, 1997
• Belhî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. el-Maḳālât. nşr. Fuâd Seyyid. Tunus: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1393/1974.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi b. Muslihuddin Mustafa. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. nşr. Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr – Kâmil Kâmil Bekrî. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 3. Basım, 1968.
• Benli, Mehmet Sami. “Miftâhu’l-ulûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/20. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Düsûkî, Muhammed b. Ahmed. Hâşiyetü’d-düsûkî âlâ Muhtasari’s-sa’di Şerh-ı Telhîsî’l- miftâhi. thk. Halil İbrahim Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 1423.
• Cevheri, Ebû Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhah Tacü’l-luga ve Sıhahi’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafur Ata, 4. bs., Beyrut, Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1987.
• Corcî, Zeydan. İslam Medeniyeti Tarihi. çev. Zeki Megamiz, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1976.
• Çöğenli, M. Sadi. “el-Mutarrizî Hayatı ve Eserleri”. Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum: Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, Sayı: 18., 1990.
• Feyyumi, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevi. el-Misbahü'l-Münir fî Garibi'ş-Şerhi'l-Kebir li'r-Rafii. Beyrut: el-Mektebetü'l-İlmiyye, ts.
• Firuzabadi, Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kamusü'l-Muhit. thk. Muhammed Naîm el-Araksûsî. Beyrut: Mektebetü Tahkikü't-Türas fi Müesseseti'r-Risale, işraf Muhammed Naîm el-Araksûsî, 8.bs., 2005.
• Gökbel, Ahmet. “Kıpçaklar ve Kumanlar”. Genel Türk Tarihi Ansiklopedisi.1/10. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ts. Günay, Hacı Mehmet. “Alâeddin Semerkandî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/ 470-471. İstanbul TDV Yayınları, 2009.
• Hâkim el-Cüşemî, Muhammed b. Kerrâme. Şerḥu ʿUyûni’l-mesâʾil. nşr. Fuâd Seyyid. San‘a: el-Câmiu’l-kebîr Kütüphanesi, 1393/1974.
• Hamevî, Ebû Abdullâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullâh. Mu’cemü’l-büldân. 1-7. thk. Ferîd Abdülazîz el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1995
• Hatîb El-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s- selâm. tsh. Muhammed Saîd el-Urfî, 1-14. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1931.
• Haydar Efendi, Ali b. Dardağanzâde Mehmed Emin Efendi. Dürerü’l-Hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. Mütercim: Fehmî el-Hüseynî. 20 cilt. İstanbul: y.y., 1330.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddu’l-Muhtar ale’d-Dürri’l-Muhtâr. Tercüme eden: Ahmet Davutoğlu. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1992.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim. el-Kitâbü'l-Musannef fi'l-Ehâdîs ve'l-Asar. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Hacer el-‘Askalânî (öl. 852/1449). Lisânü’l-Mizân. 1-7. Beyrut: y.y., 1971.
• İbn Hacer el- Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed. ed-Dürerü’l-Kâmine. 1-4. Beyrut: y.y., 1971.
• İbn Hallikân. Vefayâtü’l-a’yân. thk. İhsan Abbas. 1-7 Beyrut: Dar Sadır, 194.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Fida Zeynuddin Kasım. Tâcü’t-Terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dımaşk: Darü’l-Me’mûn Li’t-Türas. 1413/1992.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemalu’d-din Muhammed b. el-‘İzz b. el-Mukerrem el- Ensârî. Lisânü’l-Arab. Kahire: Dâru'l-Maarif, 1-15. ts.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya el-Murtazâ. Kitâbü Ṭabaḳāti’l-Muʿtezile. thk. Kamil Uveyze. Kahire: Darü’l-Ezheriye Li’t-Türas, 1992.
• İbnü'n-Nedim, Ebü'l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dârü'l-Ma'rife, 2.bs., 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn Ömer b. İbrâhîm. el-Bahru’r-râik Şerhu Kenzi’d- dekâik. nşr. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1418/1997.
• İbn Vehbân, Ebu Muhammed Eminüddin Abdülvehhab b. Ahmed. Tekmîli Ḳaydi’ş-şerâʾid. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 352/2, vr. 55-84.
• İbnü’ş-Şıhne, Ebü’l-Berekât Seriyyüddîn Abdülber b. Muhammed b. Muhammed el-Halebî. Tafṣîlü ʿiḳdi’l-ferâʾid (fevâʾid) bi-tekmîli Ḳaydi’ş-şerâʾid. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 848, Lâleli, 1037, 1048, Esad Efendi, 786.
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer el-Bekrî el-Kureşî el-Maarrî, el-Behcetü’l-Verdiyye. nşr. Abdurrahman b. Muhammed eş-Şirbînî. Kahire: y.y., 1351.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî . Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳâtü’l-Muʿtezile. nşr. Fuâd Seyyid. Tunus: y.y., 1393/1974.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. nşr. Abdülkerîm Osman. Kahire: y.y., 1988.
• Karaca, Mustafa. ez-Zâhidî’nin ‘el-Müctebâ’ adlı eserinin Kitabü’n-Nikâh bölümünün edisyon kritiği çalışması. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullâh. Keşfü’z-zunûn an Esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. (nşr. M. Şerafeddin Yaltkaya-Rıfat Bilge. İstanbul: Maarif Matbaası, ts.
• Kefevî, Mahmut b. Süleyman. Ketaibü A’lamu’l-ahyar min Fukahai’l-Mezhebi’n-Numani el-Muhtar. thk. Safvet Köse, Murat Şimşek, Hasan Özer, Huzeyfe Çeker, Güneş Öztürk, İstanbul: İrşad kitabevi, 1. bs., 2017.
• Kehhale, Ömer Rıza. Mu'cemu'l-Müellifîn Terâcimi Musannifi'l- Kütübi'l-Arabiyye. Beyrut: Mektebetü'l-müsennâ, Dâru İhyâi't-türâsi'l-Arabî, ts.
• Kuraşî, Ebü’l-Vefa, Muhyiddin b. Muhammed Abdulkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 1-5. Kâhire: y.y., 1993.
• Leknevi, Ebü'l-Hasenat Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevaidü'l-Behiyye fî Teracimi'l-Hanefiyye. tashih ve ta'lik Muhammed Bedreddin Ebû Firas en-Na’sani. Kahire: Dârü'l-Kitabi'l-İslami, ts.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin. et-Tenbîh ve’r-red. nşr. M. Zâhid Kevserî. Beyrut: y.y., 1388/1968.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hârizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/217-220. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özdemir, Hacı Ahmet. “Müsta’sım-Billah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/126-127. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özel, Ahmet.“Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/21-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Özen, Şükrü. “ez-Zâhidî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/81-82. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özen, Şükrü. “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası”. Doçentlik Çalışması. İstanbul: y.y., 2001.
• Riyazizade, Abdüllatif b. Muhammed. Esmaü'l-Kütübi'l-Mütemmim li-Keşfi'z-Zünun. thk. Muhammed Altunci. Dımaşk, Dârü'l-Fikr, 3.bs., 1983.
• Saymerî, Hüseyin b. Ali. Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aṣḥâbih. Beyrut: y.y., 1976.
• Taberani, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu'cemü'l-Evset. thk. Hamdi Abdülmecid Selefi. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2.bs., ts.
• Taberî, “Tarihü’l-Ümem ve’l-Mülük”. Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî. Tarihü’l-Ümem ve’l-Mülük. nşr. M. Jean de Goeje. Beyrut: Dârü't-Türas, 1879-1901.
• Taneri, Aydın. “Harezmşahlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/228-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. nşr. Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr – Kâmil Kâmil Bekrî. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 3. Basım, 1968.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbasiler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/49-56. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yiğit, İsmail. “el-Mustansır-Billah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/118. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Zâhidî, Ebü’r-Recâ Necmüddîn Muhtâr b. Mahmûd b. Muhammed. Kunyetü’l-Münye li-Tetmîmi’l-Ğunye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1262, 262a-b.
• Zâhidî, Ebû’r-Reca Necmuddîn Muhtar b.Mahmud. er-Risaletu’n-Nâsıriyye. thk. Muhammed el-Mısrî. Küveyt: 1414/1994.
• Zebidi, Ebü'l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Tâcü'l-Arûs fi Cevâhiri'l-Kâmûs. thk. Mustafa Hicazi. Kahire: Dâru'l-Hidaye, 2001.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. nşr. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Dâru'l-Hadis, 1427/2006.
• Zuhayli, Vehbe. el-Fıkhü'l-İslâmî ve Edilletuhu. 10 cilt. Şam: Dârü'l-Fikr, 4. bs., 1418/.
• Ziriklî, Hayreddin b. Muhammed b. Mahmud b. Ali. Ḳāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşriḳīn. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l-Melâyîn, 5. bs. 2002.